Του Μάνου Πατρινιού,
Στο προηγούμενο μέρος αναλύσαμε όλες τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στο Βυζάντιο του 14ου αιώνα, την εποχή δηλαδή που ξέσπασε το περίφημο Ζηλωτικό Κίνημα. Παράλληλα, ολοκληρώσαμε μία μελέτη των ειδικών συνθηκών στην Σαλονίκη της περιόδου, ώστε να κατανοήσουμε βαθύτερα τα αίτια που οδήγησαν τους επαναστάτες στην ανατροπή του καθεστώτος και στις τρομερές βιαιότητες που θα δούμε σε αυτό το μέρος.
Φτάνουμε, λοιπόν, στους ίδιους τους Ζηλωτές. Ποιοι απάρτιζαν την ομάδα αυτή; Τι είδους οργάνωση ήταν; Ήταν κόμμα; Ήταν κίνημα; Ήταν των αστών, των φεουδαρχών, των εργατών; Πάμε να τα αναλύσουμε.
Ο Κορδάτος και η μαρξιστική σχολή υποστηρίζει ότι οι Ζηλωτές ήταν το κόμμα της αστικής τάξης που διεκδικούσε μερίδιο εξουσίας απέναντι στις καθιερωμένες ελίτ (κοσμικές και θρησκευτικές). Στην προσπάθειά της να καταλάβει την εξουσία, χρειάστηκε λαϊκά ερείσματα, τα οποία απέκτησε με την υιοθέτηση ενός προοδευτικού πολιτικού προγράμματος, ικανοποιώντας αιτήματα του δήμου: δημεύσεις περιουσιών των πλουσίων και αναδιανομή της στους οικονομικά ασθενέστερους, πολιτικά δικαιώματα στον λαό, κα. Πώς δικαιολογείται, όμως, η σύμπραξη αστών και εργατών που σήμερα φαίνεται αδιανόητη;
Την περίοδο εκείνη, η μπουρζουαζία (όσο ακόμα δεν είχε απελευθερωθεί η ίδια από το φεουδαρχικό μοντέλο διακυβέρνησης) τασσόταν με το πλευρό των πιο αδύναμων από αυτή. Υποστήριζε πιο πλατιά κοινωνικοπολιτικά προγράμματα, υπερασπιζόμενη την «φτωχολογιά». Αγωνίζονταν, έτσι, για τα συμφέροντα όλου του λαού παράλληλα με τα δικά της. Με άλλα λόγια, η ταξική πάλη εκφραζόταν μεταξύ φεουδαρχών και αστών· η εσωτερική ταξική πάλη αστών-εργατών προέκυψε μόνο όταν κυριάρχησαν οι αστοί και συγκροτήθηκε εργατικό προλεταριάτο, πολλούς αιώνες αργότερα. Επομένως, οι μαρξιστές υποστηρίζουν ότι οι Ζηλωτές ήταν ένα πολιτικό κόμμα με επαναστατικό χαρακτήρα, δημοκρατικό πρόσημο, και εξαιρετικά φιλελεύθερο, ιδιαίτερα σε εκκλησιαστικά ζητήματα.
Η ανάλυση της ταξικής σύνθεσης της πόλης ως βασικής συνιστώσας ή και γενεσιουργού αιτίου του Κινήματος, που απαντά στους Μαρξιστές, είναι κομψή, ωστόσο δεν αποδίδει πλήρως την πραγματικότητα. Η αλήθεια είναι ότι στις δυτικές, φεουδαρχικές κοινωνίες μία αστική εξέγερση (όπως υποστηρίζουν ότι ήταν το Κίνημα των Ζηλωτών) θα ήταν δικαιολογημένη, εφόσον εκεί επικρατούσε η «ευγένεια του αίματος», ένα κλειστό δηλαδή σύστημα ευγενείας. Στην Βυζαντινή κοινωνία, ωστόσο, τηρούνταν σε κάποιον βαθμό αξιοκρατία στην νομή της τοπικής εξουσίας, ενώ μέχρι ένα σημείο της ιστορίας δεν ίσχυε καθεστώς κληρονομικότητας. Ήταν δηλαδή ένα ανοιχτό σύστημα ευγενείας, στο οποίο θα μπορούσαν να συμμετάσχουν οι «αστοί» της Σαλονίκης, χωρίς να χρειαστεί να σχηματίσουν Κόμμα ή να κάνουν Κίνημα. Η όλη διαφωνία επικεντρώνεται σε μεγάλο βαθμό στο ερώτημα: αναπτύχθηκε φεουδαρχία στο Βυζάντιο;
Η απάντηση είναι σύνθετη και μακροσκελής, αλλά πολύ επιφανειακά και συνοπτικά οι απόψεις διίστανται. Άλλοι υποστηρίζουν ότι το φεουδαρχικό οικονομικό και πολιτικό μοντέλο δεν ευδοκίμησε ποτέ στο Βυζάντιο· άλλοι πάλι ισχυρίζονται πως με το σύστημα της «πρόνοιας» του 11ου αιώνα (παραχώρηση σε ιδιώτες μεγαλογαιοκτήμονες διοικητικών και φοροεισπρακτικών προνομίων επί ορισμένων εδαφών· αρχικά ανακλητό, έπειτα ισόβιο και κληρονομικό· σταδιακά διέλυσε την αυτόνομη αγροτική εκμετάλλευση από μικρούς καλλιεργητές) άνοιξε ο δρόμος για τον εκφεουδαρχισμό της βυζαντινής κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό βαθμηδόν η κεντρική εξουσία άρχισε να εξασθενεί, ενώ πλέον όχι μόνο οι κοινωνικές και οικονομικές δομές της Αυτοκρατορίας γίνονταν φεουδαρχικές, αλλά και οι πολιτικές.
Ωστόσο, παρατηρεί εύστοχα ο Κωτσιόπουλος, ότι θα ήταν λανθασμένη η εντύπωση πως το Κίνημα των Ζηλωτών ήταν είτε αστικοφεουδαρχική επανάσταση ενάντια στην κεντρική εξουσία, είτε αστικοπρολεταριακή ενάντια στην φεουδαρχία. Πρώτον, μεν, πάντα σημείο αναφοράς ήταν ο Αυτοκρατορικός θρόνος, ενώ ποτέ δεν υπήρξε ρήξη με την «νόμιμη» εξουσία των Παλαιολόγων: ίσα ίσα το σύνθημα των Ζηλωτών ήταν «αγώνας για τον νόμιμο θρόνο». Δεύτερον, δε, πολλοί ευγενείς συνεργάστηκαν με τους Ζηλωτές, ενώ ευγενείς πάλι βρίσκονταν στην ηγεσία τους (Ανδρέας Παλαιολόγος – η σχέση του με τον ομώνυμο βασιλικό οίκο είναι άγνωστη).
Ένα άλλο ζήτημα, στο οποίο υστερεί η μαρξιστική ανάλυση είναι η ιδέα ότι οι Ζηλωτές ήταν «κόμμα» της αστικής τάξης. Στην Βυζαντινή κοινωνία, η πολιτική έκφραση ήταν ασύμβατη με το μοναρχικό καθεστώς. Παλαιότερα, υπήρχαν οι λεγόμενοι «δήμοι», οι οποίοι αποτελούσαν συνενώσεις πολιτών με ορισμένα πολιτικά δικαιώματα. Αργότερα, όμως, ενσωματώθηκαν στον κρατικό μηχανισμό και οι πολίτες έμειναν χωρίς φορέα πολιτικής έκφρασης. Επομένως, ήταν επόμενο οι πολίτες να συγκροτήσουν νέους φορείς έκφρασής τους, τα κόμματα, ένα εκ των οποίων το Ζηλωτικό; Όχι.
Δεν δραστηριοποιήθηκαν ποτέ στην βυζαντινή κοινωνία πολιτικά κόμματα με την σημερινή μορφή. Πολιτική έκφραση όμως υπήρξε, ιδιαίτερα όταν η κεντρική κρατική μηχανή βρισκόταν σε προχωρημένη αποσύνθεση, δηλαδή κατά την περίοδο ανάμεσα στις δύο Αλώσεις (1204-1453). Οι Ζηλωτές, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι υπήρξαν εκφραστές πολιτικής σκέψης, όχι όμως κόμμα. Ήταν μία ομάδα κρούσης χωρίς συγκροτημένο πολιτικό πρόγραμμα και αρχές, συμπληρώνει ο Κωτσιόπουλος.
Πρέπει όμως να δούμε τώρα γιατί ονομάζονταν έτσι. Η λέξη «ζηλωτής» δεν ήταν δική τους επινόηση: συναντάται στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, αλλά και στην Καινή Διαθήκη. Υποδηλώνει αυτόν που επεδείκνυε μεγάλο ζήλο για την πραγμάτωση κάποιου σκοπού. Έτσι, και οι δικοί μας Ζηλωτές (αν και ανέπτυξαν θέσεις προς διάφορα κοινωνικοοικονομικά και πολιτικά ζητήματα, ιδίως αφού κατέλαβαν την εξουσία) αυτό που με ζήλο υποστήριξαν ήταν τον Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγο έναντι του Καντακουζηνού.
Με αφορμή, λοιπόν, την είδηση της αυτοανακήρυξής του σε Αυτοκράτορα, αλλά και της πρόθεσης των αρχόντων της πόλης να του παραδώσουν την Θεσσαλονίκη, οι Ζηλωτές εξεγείρονται ενάντια στους ευγενείς, πείθοντας τον ήδη αγανακτισμένο λαό να τους ακολουθήσει. Η διαφορά του Ζηλωτικού Κινήματος με όλα τα υπόλοιπα της περιόδου αυτής ήταν η οργάνωση. Το οργανωμένο κίνημα προκάλεσε γενικό ξεσηκωμό, άρα και μία γενικευμένη και ανυποχώρητη λαϊκή επανάσταση.
Μετά το ξέσπασμα της επανάστασης, η Θεσσαλονίκη έμοιαζε σαν να είχε αλωθεί από εισβολείς. Οι Ζηλωτές όταν έβγαζαν λόγους κρατούσαν στο χέρι έναν Σταυρό, ως σύμβολό τους. Οι «αντιχριστιανικές» όμως πράξεις έγιναν συνήθεια: ο οργισμένος λαός έβαλε αδιακρίτως στο στόχαστρό του όλους τους ευγενείς, σκότωσε και τεμάχισε ανθρώπους μέσα στα ιερά των εκκλησιών όπου κατέφυγαν για άσυλο, βασάνισε και εξευτέλισε εκατοντάδες. Οι ηγέτες των Ζηλωτών ζητούσαν παύση του αιματοκυλίσματος, «μα», όπως εύστοχα γράφει ο Κορδάτος, «σε τέτοιες περιστάσεις ο λαός ζει την οργή του». Όσοι ευγενείς έμειναν ζωντανοί, είτε κατέφυγαν στο Γυναικόκαστρο στο Κιλκίς, είτε συμπαρατάχθηκαν καθαρά από φόβο με τους Ζηλωτές.
Στο μεταξύ, ο Καντακουζηνός πληροφορείται την εξέγερση και σχεδιάζει να καταλάβει την πόλη, πρώτα με την σύμπραξη των Σέρβων και μετά του Τούρκου πρίγκιπα του Αϊδινίου (περιοχή λίγο νοτιότερα της Σμύρνης). Τελικά αποτυγχάνει, χάρη στην εξαιρετική οργάνωση των Ζηλωτών αφενός, αλλά κυρίως αφετέρου χάρη στον αυτοκρατορικό στρατό και στόλο που στέλνει η αντιβασιλεία από την Πόλη. Μάλιστα, η οργάνωση των Ζηλωτών ήταν τέτοια που το καθεστώς τους νομιμοποιήθηκε στα μάτια των αρχηγών του στρατού. Όχι μόνο δεν επιχείρησαν να επαναφέρουν το παλαιό καθεστώς, αλλά, πριν αναχωρήσουν, το αναγνώρισαν, τοποθετώντας τον Αλέξιο Απόκαυκο συνδιοικητή της πόλης μαζί με τους Ζηλωτές, αν και το αξίωμά του ήταν μόνο ονομαστικό. Ίσως βέβαια, πιο ρεαλιστικά μιλώντας, το καθεστώς των Ζηλωτών απλώς ήταν περισσότερο συμφέρον για την αντιβασιλεία εν μέσω των δυναστικών διαμαχών του Δευτέρου Εμφυλίου.
Στο μεταξύ, οι ευγενείς της πόλης αρχίζουν να συκοφαντούν την διακυβέρνηση των Ζηλωτών, προετοιμάζοντας αντεπανάσταση. Οι Ζηλωτές το πληροφορούνται εγκαίρως. Αιχμαλωτίζουν και εκτελούν τους πρωταίτιους συνωμότες ευγενείς. Ωστόσο, αυτό θα ήταν αναμενόμενο. Το ιδιαίτερο είναι ο τρόπος. Τον ηγέτη της συνωμοσίας τον αποκεφάλισαν, κάρφωσαν το κεφάλι του σε ένα κοντάρι και το περιέφεραν στις γειτονιές των ευγενών προειδοποιητικά. Το υπόλοιπο σώμα το διαμέλισαν στα τέσσερα και εξέθεσαν ένα μέλος σε κάθε Πύλη της πόλης. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι η βία που άσκησαν οι Ζηλωτές δεν ήταν μόνο αυθόρμητη, αλλά συμβολική και τελετουργική, ενώ παράλληλα αντικατόπτριζε την κυριαρχία τους επί του αστικού χώρου.
Οι εκτελέσεις αυτές έδωσαν ευκαιρία στους ευγενείς να οργανώσουν νέα αντεπανάσταση, η οποία ήρθε το τρίτο έτος της Επανάστασης, το 1345. Έχοντας πάρει με το μέρος τους τον συνδιοικητή της πόλης, Απόκαυκο, (ο οποίος φιλοδοξούσε περισσότερη εξουσία), συνωμοτούν και δολοφονούν τον ηγέτη των Ζηλωτών, φυλακίζουν ηγετικά στελέχη και επιδραστικούς στον λαό Ζηλωτές, βγάζουν απ’ την φυλακή τους δικούς τους, και τοποθετούν διοικητή της πόλης τον Απόκαυκο, τον μέχρι πρότινος «κυβερνήτη χωρίς κυβερνείο».
Ο Απόκαυκος φυλακίζει τόσους που χρειάζεται να ανεγείρει νέα φυλακή, την οποία αποφασίζει να επισκεφτεί χωρίς την φρουρά του. Όπως φαίνεται πολύ αναμενόμενο σε μας (αλλά μάλλον όχι στον Απόκαυκο όπως δείχνει η ιστορία), οι κρατούμενοι εξεγείρονται, τον λιντσάρουν, και καρατομούν το πτώμα του. Η προσφιλής στους Ζηλωτές πρακτική περιφοράς του κεφαλιού ενός εχθρού τους καρφωμένου σε έναν πάσσαλο δεν έλειψε ούτε αυτή την φορά.
Ο αναζωπυρωμένος ξεσηκωμός δεν γνώρισε κανέναν ηθικό φραγμό και όριο. Ο αγανακτισμένος δήμος σκότωσε με τους πιο ειδεχθείς τρόπους εκατοντάδες ευγενείς και όσους τους συμπονούσαν. Τις πρακτικές εκτελέσεων δεν θα τις αναλύσω· μόνο θα ομολογήσω ότι η ανθρώπινη εφευρετικότητα όταν είναι να προξενήσει τον μέγιστο δυνατό πόνο και εξευτελισμό είναι πιθανότατα απεριόριστη.
Αυτή ήταν η μεγαλύτερη και πιο οργανωμένη αντεπανάσταση, αλλά και η τελευταία, μέχρι έστω αυτή που οδήγησε στην πτώση των Ζηλωτών. Τον υπόλοιπο χρόνο οι Ζηλωτές έχουν να επιδείξουν κάμποσο και πρωτότυπο έργο, το οποίο θα δούμε και θα αποτιμήσουμε στο τρίτο και τελευταίο μέρος, μαζί με την τελική ήττα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γιάνης Κορδάτος (1928), Η Κομμούνα της Θεσσαλονίκης, Αθήνα: Επικαιρότητα
- Κωνσταντίνος Κωτσιόπουλος (1997), Το Κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1342-1349): Iστορική, θεολογική, κοινωνική διερεύνηση, Θεσσαλονίκη: Ελληνικό Κολλέγιο Θεσσαλονίκης
- Yannis Smarnakis (2018), Thessaloniki during the Zealots’ Revolt (1342-1350): Power, Political Violence and the Transformation of the Urban Space, SCANDINAVIAN JOURNAL OF BYZANTINE AND MODERN GREEK STUDIES, No. 4, διαθέσιμο εδώ.
- D. PAPADATOU (1987), POLITICAL ASSOCIATIONS IN THE LATE BYZANTINE PERIOD: THE ZEALOTS AND SAILORS OF THESSALONICA, ojs.lib.uom.gr, διαθέσιμο εδώ.
