Του Στέργιου Παπαστεργίου,
Η συμφωνία της Βάρκιζας, η οποία υπεγράφη στις 21 Φεβρουαρίου του 1945, δεν κατόρθωσε να βάλει τέλος στις εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις που είχαν ξεκινήσει ήδη στα χρόνια της κατοχής και που κορυφώθηκαν με τη μάχη της Αθήνας τον Δεκέμβρη του 1944. Οι όροι της και ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ θεωρήθηκαν ως συνθηκολόγηση άνευ όρων από μεγάλο μέρος των μαχητών του, οι οποίοι πιεζόμενοι αφόρητα από το ανθρωποκυνηγητό που είχαν εξαπολύσει εναντίον τους οι παραστρατιωτικές ομάδες τις δεξιάς στην ύπαιθρο, επέλεξαν τον δρόμο της προσφυγιάς. Έτσι, χιλιάδες άνθρωποι κυρίως από παραμεθόριες περιοχές κατέφυγαν στη Γιουγκοσλαβία και σε άλλες γειτονικές χώρες, ιδρύοντας περί τα εκατό στρατόπεδα που διοικούνταν από στρατιωτικές και πολιτικές οργανώσεις.
Το στρατόπεδο του Μπούλκες (1945-1949) ήταν ένα από αυτά. Επρόκειτο για ένα χωριό κοντά στον Δούναβη με καλό υπέδαφος σε εξαιρετική γεωγραφική θέση, του οποίου οι Γερμανοί κάτοικοι είχαν εκτοπιστεί ως επακόλουθο του τέλους του Β’ Π.Π. Το μέρος αυτό προσέφερε τις κατάλληλες συνθήκες για να φιλοξενηθεί μια μεγάλη μάζα προσφύγων, και έμελλε να αποτελέσει τον τόπο ενός κοινωνικού πειράματος σε μικρογραφία, μιας «ελληνικής κομμουνιστικής κοινότητας».
Τον Ιούνιο του 1945, μετά από υπόδειξη των γιουγκοσλαβικών αρχών, στο χωριό μεταφέρθηκαν οι πρώτοι Έλληνες πρόσφυγες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε 625 άδεια σπίτια. Ο αριθμός της κοινότητας αυτής κυμαινόταν από 3.000 μέχρι 3.500, με κορύφωση μάλλον τα 4.000 άτομα. Με την άφιξή τους, οι πρόσφυγες που ήταν κατά μεγάλη πλειονότητα άνδρες, κατατάσσονταν σε ομάδες 30-100 ατόμων, ανάλογα με το επίπεδο μόρφωσης ή το επάγγελμά τους. Το κυρίαρχο δόγμα ήταν πως όλοι όσοι έχουν τη δυνατότητα θα πρέπει να εργάζονται, εντός ενός συστήματος που ουσιαστικά ήταν η εφαρμογή του σοσιαλιστικού τρόπου οργάνωσης της οικονομικής και κοινωνικής ζωής. Δύο χιλιάδες άτομα εργάζονταν σε κολλεκτιβοποιημένες φάρμες με στόχο την αυτάρκεια της κοινότητας, ενώ ορισμένοι εργάστηκαν και εκτός του στρατοπέδου σε γιουγκοσλαβικές επιχειρήσεις ή σε κρατικά δημόσια έργα.
Καθώς το βιοτικό επίπεδο ανέβηκε συγκριτικά με τους δύσκολους πρώτους μήνες, στο χωριό δημιουργήθηκαν όμιλοι για την κομματική και ιδεολογική μόρφωση των κατοίκων, σχολείο, ορφανοτροφείο, βιβλιοπωλείο, θέατρο και κινηματογράφος. Έντονη δράση είχε το τυπογραφείο της κοινότητας, εκδίδοντας σειρά προπαγανδιστικών κειμένων, εφημερίδες, μηνιαία περιοδικά, βιβλία και μεταφράσεις από τα σερβικά, ενώ στο χωριό λειτουργούσε και νοσοκομείο για την περίθαλψη των τραυματισμένων και των πολυάριθμων περιστατικών ελονοσίας και φυματίωσης. Αν και υπήρξε μια προσπάθεια το Μπούλκες να ενταχθεί στο γενικότερο πλάνο της γιουγκοσλαβικής οικονομίας, το χωριό καθιέρωσε το δικό του νόμισμα για εσωτερική χρήση, το «δηνάριο του Μπούλκες».
Η γενικότερη αυτή πολιτική «αυτοδιάθεσης-αυτοδιοίκησης» είχε ως αποτέλεσμα το Μπούλκες να αναφέρεται ως η «7η δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας». Το χωριό διοικούνταν από την αυστηρά πειθαρχημένη Εσωτερική Γραμματεία, την οποία όριζε η Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. μέλη του οποίου ήταν εξάλλου και η πλειονότητα των κατοίκων. Πίσω, όμως, από τις διάφορες εκθέσεις και τα προπαγανδιστικά κείμενα, κρυβόταν μια δυσφορία εξαιτίας του τρόπου διοίκησης, των ασφυκτικών πιέσεων και των αλληλοκατηγοριών, με διάχυτη την εντύπωση πως στο χωριό επικρατεί καθεστώς δικτατορίας.
Επικεφαλής της διοίκησης του Μπούλκες ήταν ο Μιχάλης Πεχτασίδης, προσωπικότητα με αμφιλεγόμενη δράση ως στέλεχος της αντιστασιακής οργάνωσης ΟΠΛΑ. Σκοπός του ήταν να εφαρμόσει στο χωριό την τάξη της σταλινικής ορθοδοξίας και δεν άργησαν οι πρώτες εκκαθαρίσεις «απείθαρχων» κατοίκων που θεωρήθηκαν ύποπτοι για αντικομματική συμπεριφορά. «Ταραχοποιά» στοιχεία εντοπίζονταν μέσω του συστήματος των 5άδων βάσει του οποίου ήταν οργανωμένη η ζωή στο στρατόπεδο. Κάθε 5άδα οργανωνόταν στη βάση της ιεραρχίας της δυσπιστίας, δηλαδή με ένα σίγουρο μέλος, έναν υπεύθυνο ασφαλείας, έναν υπεύθυνο τύπου και δύο μέλη χωρίς καθήκοντα, δηλαδή δύο επίσημα υπόπτους. Με αυτόν τον τρόπο, κάθε κάτοικος μπορούσε να υπάρξει μόνον μέσα στην 5άδα του, και έτσι ελέγχονταν οι διαπροσωπικές σχέσεις όλων των κατοίκων.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, η Διοίκηση είχε ορίσει ως συνεργάτες της άτομα του στενού της κύκλου, καθιερώνοντας έντονες διακρίσεις ανάμεσα σε αυτήν και τους «απλούς» κατοίκους. Υπήρχε η εντύπωση πως τα μέλη της φέρονταν στους άλλους συντρόφους ως υπηρέτες, ενώ υπήρχαν αυστηροί κανόνες για το σε ποιον επιτρέπεται να μιλήσουν οι νεοφερμένοι. Ακόμη, προκειμένου κάποιος κάτοικος να βγει από το στρατόπεδο, έπρεπε να πάρει σχετική άδεια, ειδάλλως τιμωρούταν με φυλάκιση. Η αστυνομική αυτή τοξίνωση οδηγούσε διαρκώς σε αλληλοκατηγορίες και αμοιβαία καχυποψία μεταξύ των κατοίκων, μερικοί εκ των οποίων επιχείρησαν να διαφύγουν. Ορισμένοι τα κατάφεραν, φτάνοντας σε άλλες γειτονικές χώρες ή ακόμη στελεχώνοντας τις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος παρά το ότι είχαν κατηγορηθεί από τους συντρόφους τους ως «προδότες».
Η κορύφωση της εσωτερικής πειθαρχίας και η μεγαλύτερη σε αριθμό εκκαθάριση έγινε ενόψει της επικείμενης επίσκεψης Εξεταστικής Επιτροπής του ΟΗΕ. Περίπου 150 «ύποπτα» άτομα εκδιώχτηκαν πριν την έλευσή της, καθώς θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο τη θέση της Διοίκησης πως το Μπούλκες ήταν απλώς μια ειρηνική κοινότητα προσφύγων. Η Επιτροπή είχε κληθεί να διερευνήσει τους ισχυρισμούς της ελληνικής αντιπροσωπείας πως το χωριό λειτουργούσε ως τόπος παραγωγής στελεχών που στέλνονταν στην Ελλάδα για να πολεμήσουν στις τάξεις του ΔΣΕ, ενώ δυσφορία προκαλούσε και ο σημαντικός αριθμός Σλαβομακεδόνων εντός του Μπούλκες στο πλαίσιο της γενικότερης σύγκρουσης για το Μακεδονικό Ζήτημα. Αν και γνωρίζουμε πως στο χωριό όντως λειτούργησε στρατιωτική σχολή υπό το παραπλανητικό όνομα «Σχολή για Γενική Μόρφωση» η οποία έστελνε αποφοίτους της στην Ελλάδα μαζί με πολεμικά εφόδια, η Επιτροπή έκρινε πως αυτή είχε σταματήσει τη λειτουργία της ήδη πριν από το 1947. Ωστόσο, κρίθηκε ξεκάθαρο πως τα μέλη της κοινότητας υποκινούνταν από πολιτικούς και κομματικούς παράγοντες για την ανατροπή του καθεστώτος στην Ελλάδα και μάλιστα πως αντάρτες από το Μπούλκες συμμετείχαν στον βομβαρδισμό της Θεσσαλονίκης τον Φλεβάρη του 48’.
Επιπλέον, το στρατόπεδο αποτέλεσε πεδίο συγκρούσεων μεταξύ των φίλα προσκείμενων στον Γιουγκοσλάβο ηγέτη Τίτο και των Σταλινικών, κατά την περίοδο της διαμάχης του ΚΚΓ με την ΕΣΣΔ. Η ρήξη ανάμεσα στα μέλη του Μπούλκες είχε ως αποτέλεσμα να κατηγορηθεί και ο πρώην επικεφαλής Πεχτασίδης ο οποίος φέρεται να εξοντώθηκε ως «πράκτορας του Τίτο», μοίρα την οποία ακολούθησαν και άλλοι ομοϊδεάτες του. Η δυσαρέσκεια των Γιουγκοσλαβικών αρχών για τις αντιτιτοϊκές εκδηλώσεις μερίδας των Ελλήνων προσφύγων, είχαν ως αποτέλεσμα ενδελεχή έρευνα η οποία αποκάλυψε ζημία 6 δις δηναρίων για το κράτος και κερδοσκοπία εκ μέρους της ελληνικής διοίκησης. Επιπλέον, η έρευνα επιβεβαίωσε την απομόνωση των κατοίκων από τον έξω κόσμο, τόσο μέσω του νομίσματος που έδινε τη δυνατότητα αγορών μόνον εντός του στρατοπέδου, όσο και μέσω του αυστηρού ελέγχου της αλληλογραφίας από τη Διοίκηση.
Εν τέλει, η κοινότητα του Μπούλκες διαλύθηκε από το Γιουγκοσλαβικό κράτος τον Σεπτέμβρη του 1949 και οι κάτοικοί της μεταφέρθηκαν κυρίως στην Ουγγαρία μέσω Τσεχοσλοβακίας. Η θέση του ΚΚΕ σήμερα είναι πως τα όποια έκτροπα έλαβαν χώρα στο χωριό οφείλονται σε εξωτερική υποκίνηση των αστικών καθεστώτων που σκοπό είχαν να δημιουργήσουν έναν αρνητικό μύθο γύρω από την κοινότητα και να καταβάλλουν τον λαϊκό αγώνα. Ωστόσο, αναγνωρίζει πως έγιναν και υπερβολές εκ μέρους της ηγεσίας του, καθώς η «χαφιεδοφοβία» παρέλυσε τους διοικούντες οι οποίοι έδρασαν δίχως καθαρό μυαλό. Ενδεχομένως να μην μάθουμε ποτέ όλες τις λεπτομέρειες για το τι ακριβώς οδήγησε την κοινότητα αυτή στην αποτυχία, αφού οι κάτοικοι έκαψαν τα αρχεία της εποχής ώστε να μην πέσουν στα χέρια της κυβέρνησης των Αθηνών. Σήμερα στο Μπούλκες, πλέον Maglić, παραμένουν λιγοστά μνημεία που μαρτυρούν το πολύπαθο παρελθόν της ελληνικής «κόκκινης» κοινότητας και μερικές ελληνικές οικογένειες οι οποίες προτιμούν να σιωπούν για το παρελθόν τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ristović, M. (2006), Το Πείραμα Μπούλκες: «Η Ελληνική Δημοκρατία» στη Γιουγκοσλαβία 1945-1949, Εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη
- Γκαγκούλιας, Γ. (2001), Η Αθέατη Πλευρά του Εμφυλίου: Τα τραγικά γεγονότα της 7ης μεραρχίας του ΔΣΕ, Εκδ. Ιωλκός, Αθήνα
- Μπούλκες: Οι πρώτοι πολιτικοί πρόσφυγες, rizospastis.gr, Διαθέσιμο εδώ
