Της Ευθυμίας Καραδήμου,
Πώς είναι δυνατόν τα υποκειμενικά νοήματα να μετατρέπονται σε αντικειμενικές πραγματικές καταστάσεις; Πώς είναι δυνατόν η ανθρώπινη δραστηριότητα να παράγει έναν κόσμο πραγμάτων; Στη σύγχρονη κοινωνία, η κατανόηση της πραγματικότητας είναι περισσότερο από ποτέ θέμα ερμηνείας και αντίληψης. Τι είναι όμως η πραγματικότητα; Σύμφωνα με τις θεωρίες της κοινωνικής κατασκευής αφορά κάτι που δεν παύει ούτε να υπάρχει ως είναι, ούτε χάνει την υλικότητα του, επειδή το νόημα του αναγνωρίζεται ως προϊόν μηχανισμών κοινωνικής κατασκευής. Η θεωρία της κοινωνικής κατασκευής της πραγματικότητας, όπως αναπτύσσεται από τους Peter L. Berger και Thomas Luckmann, μας προσφέρει μια σημαντική αφετηρία για να εξετάσουμε πώς οι κοινωνικές δομές και οι ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις διαμορφώνουν την αντίληψή μας για τον κόσμο. Ωστόσο, η εφαρμογή και η ερμηνεία αυτής της θεωρίας έχει και τις προκλήσεις της, οι οποίες αξίζουν να αναλυθούν.
Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία της θεωρίας του Berger και του Luckmann είναι η ιδέα, ότι η πραγματικότητα είναι ένα κοινωνικό προϊόν, το οποίο συναποτελείται από αντικείμενα και υποκείμενα, αλλά και από τις μεταξύ τους σχέσεις. Ειδικότερα, αναφερόμαστε κατά κύριο λόγο σε ένα κόσμο κοινών νοημάτων, πρακτικών και σχέσεων, ο οποίος απαιτείται για κάθε μορφή συλλογικότητας και επικοινωνίας. Αυτός ο κοινός κόσμος δεν είναι, τουλάχιστον από μια φαινομενολογική προοπτική, ούτε αποκλειστικά αντικειμενικός αλλά ούτε και υποκειμενικός. Ωστόσο, τον κατέχει ένας δι–υποκειμενικός χαρακτήρας, ενώ παράλληλα δομείται συλλογικά ως σύνθεση και όχι ως άθροισμα. Οι άνθρωποι δημιουργούν, διαπραγματεύονται και ανοικοδομούν την πραγματικότητα μέσα από τις αλληλεπιδράσεις τους. Αυτή η άποψη είναι ουσιαστική στις σημερινές πολυπολιτισμικές και πολυδιάστατες κοινωνίες, όπου διαφορετικές ομάδες έχουν διαφορετικές αντιλήψεις για το τι είναι «πραγματικό». Ωστόσο, αυτή η προσέγγιση μπορεί να οδηγήσει σε μια σχετικιστική στάση που μπορεί να υπονομεύσει τη δυνατότητα κοινής κατανόησης και συνεννόησης.
Ένα άλλο κρίσιμο σημείο που αναδεικνύεται από την θεωρία της κοινωνικής κατασκευής είναι η έννοια της εξουσίας και πώς αυτή επηρεάζει την κατασκευή της πραγματικότητας. Οι ισχυρές κοινωνικές ομάδες και οι θεσμοί έχουν την δυνατότητα να επιβληθούν στις ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες και να προωθήσουν τις δικές τους αντιλήψεις και αφηγήσεις ως αντικειμενικές πραγματικότητες. «Η εξουσία, αναφέρεται ως ένα θεμελιώδες στοιχείο της κοινωνικής ζωής. Μερικά συστήματα εξουσίας, είναι απαιτούμενα της κοινωνικής ύπαρξης και μόνο ένας άνθρωπος, ο οποίος κατοικεί απομονωμένος, δεν είναι αναγκασμένος να ανταποκριθεί είτε με περιφρονητικό τρόπο είτε με υποτακτικό στις διαταγές των άλλων. Η υπακοή είναι ένας ψυχολογικός μηχανισμός, ο οποίος συνδέει τη δράση του ατόμου με πολιτικούς σκοπούς. Δια της υπακοής εξυπηρετούνται πολυάριθμες παραγωγικές λειτουργίες. Είναι η υπακοή που ίσως εξευγενίζει και εκπαιδεύει δράσεις φιλανθρωπίας και ευγένειας όσο και δράσεις καταστρεπτικές και αποκαρδιωτικές, (Milgram, 1963).» Η αναγνώριση αυτής της ανισότητας είναι απαραίτητη για την κατανόηση των κοινωνικών δομών και της δυναμικής της εξουσίας.
Κριτική στη θεωρία της κοινωνικής κατασκευής της πραγματικότητας πηγάζει συχνά από εκείνους που υποστηρίζουν πως η συγκεκριμένη προσέγγιση αγνοεί την ύπαρξη μιας αντικειμενικής πραγματικότητας. Οι υποστηρικτές της θεωρίας, όπως οι Berger και Luckmann, δεν απορρίπτουν την ύπαρξη του υλικού κόσμου, αλλά τονίζουν ότι η αντίληψή μας για αυτόν είναι πάντα επηρεασμένη από κοινωνικές διαδικασίες. Ωστόσο, είναι σημαντικό να βρούμε την ισορροπία μεταξύ της αναγνώρισης της κοινωνικής κατασκευής και της αποδοχής, καθώς υπάρχουν αντικειμενικά δεδομένα που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν.
Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας προσφέρει επίσης ένα πολύτιμο εργαλείο για την κατανόηση της κοινωνικής αλλαγής. Αν η πραγματικότητα είναι κοινωνικά κατασκευασμένη, τότε μπορεί και να ανακατασκευαστεί. Αυτή η ιδέα είναι ιδιαίτερα σημαντική σε εποχές όπου οι εξελίξεις «τρέχουν» διαρκώς και τόσο οι κοινωνικές, όσο και οι τεχνολογικές αλλαγές μεταβάλλουν συνεχώς την καθημερινότητα μας. Η αναγνώριση της δυνατότητας αναδιαμόρφωσης της πραγματικότητας μπορεί να ενισχύσει την κοινωνική και πολιτική δράση για την δημιουργία πιο δίκαιων και ισορροπημένων κοινωνιών. Συνεπώς, η κοινωνική πραγματικότητα ως κατασκευή δεν μπορεί παρά να είναι ταυτόχρονα δεσμευμένη από την ιστορία, αλλά και εγγενώς ανοικτή προς την αλλαγή και το απρόβλεπτο, υπενθυμίζοντας έτσι τη διαλεκτική της αναγκαιότητας και της τυχαιότητας που διέπει την κίνηση της ιστορίας και της κοινωνίας εν γένει.
Η θεωρία της κοινωνικής κατασκευής της πραγματικότητας του Berger και του Luckmann προσφέρει μια βαθιά και πλούσια προσέγγιση στην κατανόηση του κόσμου μας. Ωστόσο, απαιτείται προσεκτική εφαρμογή και κριτική σκέψη για να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις και οι περιορισμοί της. Σε μια εποχή όπου η πληροφορία και η παραπληροφόρηση διαχέονται με πρωτοφανή ταχύτητα, η κατανόηση των μηχανισμών που διαμορφώνουν και επηρεάζουν την πραγματικότητά μας είναι πιο αναγκαία από ποτέ. Η θεωρία αυτή μας υπενθυμίζει ότι, ενώ οι κοινωνικές κατασκευές είναι ισχυρές, η ανθρώπινη δράση και αλληλεπίδραση έχουν τη δύναμη να τις αλλάξουν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Berger, Peter L., and Thomas Luckmann. The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge. New York, Open Road Media, 1966.
- Εξουσία και υπακοή στο σύγχρονο κοινωνικό σύστημα, psychologynow.gr, διαθέσιμο εδώ
