Του Ιωάννη Περγαντή,
Όταν μελετάμε την ιστορία του Βυζαντίου, συνήθως επικεντρωνόμαστε σε 3 καίριες κατηγορίες: πολιτική, στρατιωτική και θρησκευτική. Είναι τόσο πλούσια από γεγονότα η περίοδος της βυζαντινής αυτοκρατορίας, για τα οποία μπορούν να γραφούν άπειροι τόμοι και μελέτες. Παρ’ όλα αυτά, συνήθως παραβλέπεται μια βασική παράμετρος, η οποία άσκησε καθοριστικό ρόλο στην ευημερία και εξέλιξη της αυτοκρατορίας, η οικονομία. Τι φυσιογνωμία είναι η μεσοβυζαντινή οικονομία και πως ακριβώς συνέβαλε στην εξέλιξη και ανάπτυξη της βυζαντινής αυτοκρατορίας;
Ως Μεσοβυζαντινή Περίοδο αναφερόμαστε στο χρονικό πλαίσιο ανάμεσα στον 7ο-8ο και 13ο αιώνα μ.Χ., δηλαδή μετά το τέλος, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, της Ύστερης Αρχαιότητας και την επίσημη έναρξη του Μεσαίωνα. Η μετάβαση από την Πρωτοβυζαντινή στην Μεσοβυζαντινή περίοδο δεν ήταν τελείως ομαλή, καθώς η μετάβαση συνοδεύτηκε από επιδρομές και λεηλασίες λαών στις επαρχίες της αυτοκρατορίας, οι οποίες επηρέασαν άμεσα την οικονομία της. Σε αυτό το πλαίσιο, των συνεχών εξωτερικών κινδύνων, αναπτύχθηκαν ανάλογα οι οικονομικές δραστηριότητες και οι πηγές πλούτου, τις οποίες θα αναλύσουμε παρακάτω.
Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της βυζαντινής οικονομίας είναι πως της ασκείται μεγάλος κρατικός έλεγχος. Από τις πιο απλές και μικρές συναλλαγές (αγοραπωλησία προϊόντων στις πόλεις) μέχρι και τις μεγάλες διακρατικές εμπορικές συμφωνίες, το κράτος και ο αυτοκράτορας καθόριζαν όλες τις παραμέτρους, όπως τις τιμές. Ο αυτοκράτορας είχε αναθέσει την επίβλεψη των οικονομικών σε έναν αξιωματούχο, τον σακελλάριο, ενώ υπήρχαν και άλλα «Υπουργεία», όπου το καθένα είχε υπό την εποπτεία τους διαφορετικούς τομείς, όπως τον στρατό (Λογοθέσιο του Στρατιωτικού), τις φορολογικές εισφορές (Λογοθέσιο του Γενικού) κ.α.
Βασική πηγή εσόδων, για το κράτος αλλά και για τους πολίτες, υπήρξε ανέκαθεν η ενασχόληση με τη γεωργία. Τα περίχωρα των πόλεων, τα οποία διαχωρίζονταν από την ίδια τη πόλη μέσω του τείχους, ήταν γεμάτα καλλιεργήσιμες εκτάσεις, τις οποίες εκμεταλλεύονταν μικροκαλλιεργητές και μεγάλοι γαιοκτήμονες, με τους τελευταίους να διαθέτουν σε ορισμένες περιπτώσεις και διοικητικές θέσεις. Έπειτα, με βάση τις εκτάσεις γης που διαθέτει ο καθένας, πληρώνεται στο κράτος και ο ανάλογος φόρος. Αυτού του είδους ο φόρος, από την αρχή μέχρι και το τέλος της αυτοκρατορίας, αποτελεί η βασική πηγή πλούτου του κράτους. Λόγω των αραβικών επιδρομών, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη της υπαίθρου από αρκετούς αγρότες, η βάση της φορολογία άλλαξε και πια δεν ήταν κριτήριο η έκταση γης, αλλά ο όγκος παραγωγής.
Λόγω των πολλών επιδρομών που ταλάνισαν τις βυζαντινές επαρχίες τον 7ο και 8ο αιώνα, η φυσιογνωμία της βυζαντινή υπαίθρου άλλαξε ριζικά. Από εκεί που οι πόλεις πλαισιώνονταν από μικρές αγροτικές κοινότητες, τώρα όλος ο πληθυσμός κλείνονταν πίσω από τα τείχη της πόλης, η οποία σταδιακά μετατρέπονταν σε πόλη-κάστρο, για την ασφάλεια των κατοίκων. Οι αγρότες έμεναν μέσα στα όρια της πόλης και έβγαιναν μόνο για να φροντίσουν τις γαίες τους. Αυτή η κατάσταση έβλαψε κατά πολύ τις πόλεις, οι οποίες μειώθηκαν σε πληθυσμό, καθώς οι αγρότες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα εδάφη τους για άλλες επαρχίες, μειώνοντας έτσι και τα έσοδα από τους άμεσους φόρους από τη γεωργία.
Η βυζαντινή οικονομία, όμως, δεν βασίζονταν αποκλειστικά στη γεωργία. Μέσα στις πόλεις δραστηριοποιούνταν και η λεγόμενη αστική οικονομία, η ενασχόληση δηλαδή ιδιωτών με οικονομικές δραστηριότητες εντός των ορίων της πόλης. Σε αυτή τη κατηγορία ανήκουν οι βιοτέχνες, οι παραγωγοί και διακινητές τροφίμων, κοσμηματοποιοί και αρκετές ακόμη ειδικότητες. Πέρα από ιδιωτικές, υπήρχαν και αυτοκρατορικές βιοτεχνίες (υπό την επίβλεψη της αυλής), οι οποίες παρήγαγαν προϊόντα πολυτέλειας, όπως κοσμήματα, ενδύματα αλλά και όπλα. Οι ιδιώτες με δική τους πρωτοβουλία, αλλά και με τον έντονο έλεγχο του κράτους, προέβαιναν στην κατασκευή και παρασκευή αγαθών για το κοινό, τα οποία είτε πωλούνταν στο πλαίσιο της πόλης, είτε μέσω εσωτερικό ή εξωτερικού εμπορίου.
Μέσα στις πόλεις, η διακίνηση των αγαθών γίνονταν μέσω των κεντρικών αγορών, οι οποίες είχαν σημαντική θέση για τη καθημερινή ζωή των πολιτών. Τοποθετημένη σε κεντρικό σημείο, παραγωγοί και βιοτέχνες πουλούσαν τα προϊόντα τους στους πολίτες, με τιμές τις οποίες καθόριζε σε μεγάλο βαθμό η τοπική διοίκηση ή η Κωνσταντινούπολη. Πέρα από τις κεντρικές αγορές, βασικό ρόλο διαδραμάτιζαν και τα κατά τόπους πανηγύρια που λάμβαναν μέρος, στο εσωτερικό μεγάλων πόλεων ή στην ύπαιθρο των επαρχιών. Τα πανηγύρια, όπως και σήμερα, λάμβαναν μέρος κατά τη διάρκεια θρησκευτικών εορτών, στο περίγυρο των εκκλησιών, με τους πωλητές να εκδηλώνουν έναν πολύ μεγάλο ανταγωνισμό.
Τέλος, μια άλλη σημαντική πηγή εσόδων για το βυζαντινό κράτος ήταν το εμπόριο. Λόγω της προνομιακής θέσης της αυτοκρατορίας, είχε διόδους επικοινωνίας με ανατολή και δύση, από ξηρά και θάλασσα. Γειτονικά συνορεύοντα κράτη, αλλά και βασίλεια της Άπω Ανατολής ή της δυτικής Ευρώπης προέβαιναν σε εμπορικές συναλλαγές με τους βυζαντινούς, κυρίως για τα πολύτιμα αγαθά και προϊόντα για τα οποία φημίζονταν το Βυζάντιο, όπως κοσμήματα, πλούσια ενδύματα, κατασκευές με σμάλτο και άλλα πολλά. Τα μεγάλα λιμάνια που διέθετε η αυτοκρατορία, όπως η Κωνσταντινούπολη, η Θεσσαλονίκη και η Σμύρνη, αποτελούσαν βάσεις εξαγωγής των παραπάνω προϊόντων, τα οποία ήταν αρκετά εξεζητημένα στην υπόλοιπη Ευρώπη και Ανατολή.
Η μεσοβυζαντινή περίοδος μας φανερώνει ένα Βυζάντιο σε συνεχή οικονομική άνθηση. Παρόλο που οι εχθρικές επιδρομές δυσχέραιναν τις γεωργικές παραγωγές του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου, αυτό δεν εμπόδισε τους άλλους κλάδους (εμπόριο, βιοτεχνίες) να ανακάμψουν και να καλύψουν αυτό το κενό. Η μεγάλη αυτή περίοδος ευημερίας θα αποκοπεί απότομα το 1204, όταν οι Σταυροφόροι στο πλαίσιο της Δ΄ Σταυροφορίας καταλύσουν τη Βασιλεύουσα και την κάνουν κτήμα τους. Τότε ανατέλλει μια καινούργια περίοδος για την αυτοκρατορίας, μια περίοδος αβεβαιότητας και ταραχών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Οι μετασχηματισμοί της βυζαντινής πόλης και οι συνέπειές τους στον πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό βίο της αυτοκρατορίας από την πρώιμη βυζαντινή περίοδο έως τα μέσα του 11ου αι., char-koumanakos-gr.webnode.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Πολιτεία – Κοινωνία – Θεσμοί – Οικονομία στην Μεσοβυζαντινή Περίοδο, users.uoi.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Charles Diehl (2002), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Τόμος Β΄, έκδοση της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας
- Charles Diehl (2002), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Τόμος Γ΄, έκδοση της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας
