Του Νίκου Λυκομήτρου,
Η αποσταλινοποίηση έχει αποτελέσει μια από τις σημαντικότερες πολιτικές διαδικασίες που έχουν σημαδεύσει την σοβιετική ιστορία. Η Σοβιετική Ένωση στα 30 χρόνια του Στάλιν μετέβη από το στάδιο μιας υπανάπτυκτης χώρας σε αυτό της υπερδύναμης, με μεγάλη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Όμως, την περίοδο του 1937-38 κυρίως υπήρχαν αρκετές διώξεις πολιτικού χαρακτήρα εναντίον ανθρώπων που θεωρούνταν δυνητικοί εχθροί για το κόμμα. Περίπου 1 εκατομμύριο άτομα δικάστηκαν και αρκετοί εκτελέστηκαν, ενώ άλλοι πολιτικοί και μη κρατούμενοι, μεταξύ άλλων εσωκομματικών αντιπάλων επί Στάλιν, εξέτισαν μακρόχρονες ποινές στα γκουλάγκ. Μετά τον θάνατό του, το 1953, οι ελπίδες που είχαν υπάρξει από το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου άρχισαν να έρχονται και πάλι στο προσκήνιο. Σοβιετικοί άρχισαν να υποστηρίζουν διάφορες προσωπικότητες για την διαδοχή του στο κόμμα και επιζητούσαν περισσότερες ελευθερίες.
Λίγο μετά τον θάνατο του Στάλιν υπήρξε μια μαζική αμνηστία 1.35 εκατομμυρίων κρατουμένων, πολιτικών και μη. Δεδομένου του γεγονότος ότι η αμνηστία αυτή προκάλεσε αύξηση της εγκλημστικότητας μετά ανακλήθηκε εν μέρει. Ο Λαβρέντι Μπέρια, στενός συνεργάτης του Στάλιν, άρχισε την απελευθέρωση καταδίκων από τα γκουλάγκ για να καθαιρεθεί και ο ίδιος λίγο αργότερα. Ο Νικίτα Χρουστσόφ, όταν ανέλαβε Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης άρχισε και εκείνος αλλαγές.
Στην αρχή δεδομένης της σημασίας του Στάλιν στο κομμουνιστικό κίνημα οι αλλαγές των σταλινικών πολιτικών γίνονταν μυστικά χωρίς εξήγηση, ενώ χιλιάδες άνθρωποι και γνωστοί κατάδικοι άρχιζαν να απελευθερώνονται και θύματα εκτελέσεων να αποκαθιστούνται σε μεγάλο αριθμό. Ο Αναστάς Μικογιάν, σημαντικό στέλεχος του κόμματος στα χρόνια του Χρουσιόφ, έπαιξε καίριο ρόλο στην απελευθέρωση καταδίκων, μεταξύ άλλων και αρκετών γνωστών ανθρώπων από την πατρίδα του την Αρμενία. Σημειώνεται ότι ο Χρουστσόφ εξασφάλισε οριστικά την ηγεσία του κόμματος το 1955 μετά από μια μεταβατική περίοδο συναρχηγίας με άλλα μέλη.
Το ίδιο έτος συστάθηκε μια ερευνητική επιτροπή από την κυβέρνηση για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων επί σταλινικής εποχής και για την έκταση της δημόσιας κριτικής που η ηγεσία θα μπορούσε να ασκήσει για τον Στάλιν, δεδομένου ότι η ομιλία για την σταλινική εποχή του Χρουσιόφ θα μπορούσε να δώσει επιχειρήματα σε εχθρούς της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Το 1956 ο Χρουσιόφ μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας του εικοστού συνεδρίου του κόμματος προέβη στην Μυστική ομιλία, η οποία ήταν μια αποκηρυξη της κληρονομιάς του Στάλιν καταδικάζοντας την προσωπολατρία και τα εγκλήματα της κυβέρνησης του. Δήλωσε επίσης την πρόθεση του να αποκαταστήσει την λεγόμενη σοσιαλιστική νομιμότητα. Η ομιλία αυτή, αφού το περιεχόμενο της έγινε σταδιακά γνωστό στο ανατολικό Μπλοκ και το κόσμο, προκάλεσε μεγάλους τριγμούς στο κομμουνιστικό κίνημα, αποτελώντας έναν από τους κύριους λόγους για το σχίσμα Κίνας και ΕΣΣΔ και την αποχώρηση μελών από κομμουνιστικά κόμματα.
Στην Πολωνία και στην Ουγγαρία έγιναν διαδηλώσεις εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτές στην Ουγγαρία κατεστάλησαν βίαια, αυτές στη Πολωνία έληξαν σε συμβιβασμό. Παράλληλα, οδήγησε σε εκτεταμένες συζητήσεις στην Σοβιετική Ένωση για τον Στάλιν σε λαϊκό επίπεδο, καθώς όλα αυτά αντίβαιναν σημαντικά στην επίσημη προπαγάνδα της σταλινικής εποχής. Ο Χρυσιόφ επιθυμούσε, μέσω της αποσταλινοποίησης, να αυξήσει την θέση του στο κόμμα και να μειώσει την επιρροή του προκατόχου του στην κοινωνία. Αυτή είναι μια ερμηνεία, με άλλους να πιστεύουν ότι υπήρχε ειλικρινή επιθυμία για μεταρρύθμιση μέσα στο κόμμα.
Παράλληλα, επιθυμούσε μαζί με την γενικότερη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου στην Σοβιετική Ένωση, το οποίο εκείνη την περίοδο ανέβαινε και δεν βρισκόταν μακριά από το αμερικανικό, να προσφέρει ένα περιορισμένης κλίμακας πολιτικό άνοιγμα, και μεταξύ άλλων λίγο αργότερα επετράπη σε αρκετές απελαθείσες εθνότητες να γυρίσουν στην πατρίδα τους. Στόχος της ομιλίας ήταν ακόμα η προώθηση άλλων πολιτικών στόχων του Χρουστσόφ όπως η μεταρρύθμιση του κόμματος και η διόρθωση των παρεκκλίσεων που έγιναν κατά την αντίληψη του από την σοσιαλιστική ιδεολογία επί Στάλιν.
Παράλληλα, υπήρξαν αλλαγές επί Χρουστσόφ και σε άλλα πράγματα που είχαν σχέση με τον Στάλιν. Μνημεία για αυτόν κατεδαφίστηκαν, ενώ ο εθνικός ύμνος έμεινε χωρίς λόγια μέχρι το 1977 επειδή έδινε προσοχή στον Στάλιν. Παράλληλα η εξωτερική πολιτική άλλαξε με την Σοβιετική Ένωση να αρχίζει πλέον να υποστηρίζει και μη κομμουνιστικά κινήματα που εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα της, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην ανεξαρτησία των αφρικανικών κρατών αλλά και στην ανοικοδόμηση τους. Εσωτερικά, επιστρέφοντας στο κομμάτι της ελευθερίας του λόγου, η καλλιτεχνική ελευθερία αυξήθηκε κάπως, όπως και η ελευθερία του λόγου, για να ανασταλεί σταδιακά προς το 1964 και μετά, όταν οι πολιτικοί αντίπαλοι του Χρουσιόφ τον καθαίρεσαν από την εξουσία. Το 1957 μια ομάδα μελών του Πολιτικού Γραφείου του Κόμματος (το ανώτερο όργανο του ΚΚΣΕ) οι οποίοι ήταν ενάντια της αποσταλινοποίησης προσπάθησαν να καθαιρέσουν τον Χρουστσόφ χωρίς επιτυχία, με αποτέλεσμα να χάσουν τις θέσεις τους και να διαγραφούν και από απλά μέλη του κόμματος, αν και αποκαταστάθηκαν αργότερα (αλλά χωρίς να επανενταχθούν στο κόμμα πλην ενός. Αυτή η ομάδα συμπεριλάμβανε τον Βιάτσεσλαβ Μόλοτοφ, τον Λαζάρ Καγκανόβιτς και άλλους.
Η αποσταλινοποίηση, όπως είδαμε, αποτελεί μία σημαντική πολιτική εξέλιξη της Σοβιετικής και παγκόσμιας ιστορίας. Οδήγησε σε μια περιορισμένη μεταρρύθμιση του κόμματος, αλλά και σε νέες αναζητήσεις στο κομμουνιστικό κίνημα. Σήμερα, κόμματα που υποστηρίζουν την σταλινική ιδεολογία είναι αρκετά (νεοσταλινισμός) ενώ και στην Ρωσία το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας έχει θετική άποψη για τον Στάλιν. Κατά άλλους, αποτέλεσε ένα τέχνασμα για να ενισχύσει τον Χρουσιόφ και να υπονομεύσει τη φιλοσταλινική παράταξη στο κόμμα που. Όπως και να έχει, η ιστορική σημασία της αποσταλινοποίησης είναι μεγάλη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Destalinization in Soviet Russia, thoughtco.com, Διαθέσιμο εδώ
- Khrushchev and the Twentieth Congress of the Communist Party, 1956, history.state.gov, Διαθέσιμο εδώ
