Του Δημήτρη Μήλιου,
Η νόμιμη μοίρα αποτελεί την ελάχιστη νομοθετική πρόβλεψη η οποία διασφαλίζει τον κληρονόμο που δεν έχει συμπεριληφθεί στη διαθήκη, δίνοντάς του τη δυνατότητα να αποκτήσει ένα μερίδιο επί της κληρονομητέας περιουσίας. Η φύση του δικαιώματος της νόμιμης μοίρας ως κληρονομικού δικαιώματος (1825 παρ. 2 ΑΚ) έχει ιδιαίτερη πρακτική σημασία, διότι διασφαλίζει ότι εφαρμόζονται όλες οι διατάξεις που ισχύουν για τον κληρονόμο και στον μεριδιούχο, στον βαθμό, φυσικά, που οι γενικές διατάξεις συμπίπτουν με τις ιδιομορφίες της αναγκαστικής διαδοχή.
Δικαίωμα στη νόμιμη μοίρα της κληρονομίας έχουν οι κατιόντες, οι γονείς, ο σύζυγος, αλλά και ο σύντροφος του κληρονομουμένου από σύμφωνο συμβίωσης, εφόσον αυτοί θα είχαν κληθεί ως εξ αδιαθέτου κληρονόμοι (1825 παρ.1 εδ. α΄ ΑΚ σε συνδυασμό με το άρθρο 11 παρ. 2 του Ν. 3719/2008). Τα αναφερόμενα στη διάταξη 1825 παρ.1 εδ. α΄ πρόσωπα αποτελούν αναγκαίους κληρονόμους in abstracto. Έτσι, η ιδιότητά τους ως μεριδούχων στη συγκεκριμένη κάθε φορά περίπτωση κρίνεται με βάση το αν θα είχαν κληθεί ως εξ αδιαθέτου κληρονόμοι σε περίπτωση που ο διαθέτης δεν είχε αφήσει διαθήκη.
Στους κατιόντες περιλαμβάνονται όσοι συνδέονται με τον κληρονομούμενο με συγγενικό δεσμό, επειδή είτε αμέσως (τέκνα) είτε εμμέσως (εγγόνια) κατάγονται από αυτόν. Οι τρόποι ίδρυσης συγγένειας του προσώπου με τους γονείς του, σύμφωνα με τους οποίους θα κριθεί αν αυτό είναι τέκνο τους, εξάγονται ερμηνευτικά από τη διάταξη 1813 ΑΚ για την πρώτη τάξη της εξ αδιαθέτου διαδοχής. Όσον αφορά τον προσδιορισμό των γονέων του κληρονομουμένου, υπάρχει αντίστοιχη εφαρμογή των ίδιων αρχών που χρησιμοποιούνται και για τον προσδιορισμό της ιδιότητας κάποιου ως τέκνου ορισμένου προσώπου.
Για τη θεμελίωση δικαιώματος νόμιμης μοίρας του επιζώντος συζύγου είναι απαραίτητη η ύπαρξη γάμου μεταξύ αυτού και του κληρονομουμένου, αρκεί αυτός να ήταν υποστατός κατά τον χρόνο θανάτου του κληρονομημένου, ενώ δεν επηρεάζει το δικαίωμα νόμιμης μοίρας του συζύγου που επιζεί η τυχόν ακυρότητα ή ακυρωσία αυτού, εφόσον δεν απαγγέλθηκε με αμετάκλητη δικαστική απόφαση. Ωστόσο, κατά το άρθρο 11 παρ.2 του Ν. 3719/2008 για το σύμφωνο συμβίωσης, και εκείνος από του συντρόφους που επιζεί έχει δικαίωμα νόμιμης μοίρας στην κληρονομία του αποβιώσαντος, το οποίο ανέρχεται στο ήμισυ της εξ αδιαθέτου μερίδας που του αναλογεί.
Κατά τη διάταξη 1825 παρ.1 εδ β΄ ΑΚ η νόμιμη μοίρα ορίζεται σε ποσοστό, το οποίο αφορά στο μισό της εξ αδιαθέτου μερίδας, δηλαδή της μερίδας που θα κληρονομούσε ο αναγκαίος κληρονόμος με βάση την εξ αδιαθέτου διαδοχή, αν δεν υπήρχε διαθήκη. Επομένως, για τον υπολογισμό του ποσοστού της νόμιμης μοίρας ορισμένου μεριδούχου είναι απαραίτητο να υπολογισθεί πρώτα το ποσοστό της εξ αδιαθέτου μερίδας του με βάση τα άρθρα 1813 επ. ΑΚ και, στη συνέχεια, διαιρώντας το ποσό αυτό δια του δύο, μπορεί να ανευρεθεί η νόμιμη μοίρα του δικαιούχου. Πιο συγκεκριμένα, με σκοπό να υπολογισθεί η νόμιμη μοίρα αναγκαίου κληρονόμου, ακολουθείται η διαδικασία που προβλέπεται στα άρθρα 1831 επ. ΑΚ.
Αρχικά, είναι απαραίτητο να υπολογισθεί η αξία της κληρονομίας. Σύμφωνα με το άρθρο 1831 ΑΚ ως βάση για να προσδιοριστεί η νόμιμη μοίρα λαμβάνεται η αξία της κληρονομίας κατά τον χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου, αφού αφαιρεθούν ορισμένα κονδύλια (έξοδα κηδείας, χρέη κλπ). Σ’ αυτήν προστίθεται λογιστικά τόσο η αξία των χαριστικών εν ζωή παροχών του κληρονομουμένου προς τους μεριδούχους ή τρίτους κατά την τελευταία δεκαετία πριν τον θάνατό του, αν αυτές δεν επιβάλλονταν από λόγους ευπρέπειας ή ιδιαίτερο ηθικό καθήκον, όσο και τυχόν συνεισφερόμενες παροχές (1834 ΑΚ). Αφού γίνουν τα παραπάνω, διαμορφώνεται η πλασματική αξία με βάση την οποία θα γίνει στη συνέχεια ο υπολογισμός της αξίας της νόμιμης μοίρας.
Κατόπιν, προκειμένου να εξευρεθεί η νόμιμη μοίρα, πρέπει να γίνει ο υπολογισμός του ποσοστού της εξ αδιαθέτου μερίδας, αφού η νόμιμη μοίρα ισούται με το μισό αυτής (1825 παρ.1 εδ.β΄). Συνεπώς, διαιρώντας το ποσοστό της εξ αδιαθέτου μερίδας δια του δύο και λαμβάνοντας υπόψιν την αξία της πλασματικής κληρονομίας, μπορούμε να βρούμε την αξία της νόμιμης μοίρας που δικαιούται στην εκάστοτε περίπτωση ο μεριδούχος. Ακόμα, πρέπει να υπολογισθεί και η αξία της μερίδας που καταλείφθηκε στον μεριδούχο με τη διαθήκη του κληρονομουμένου ή με χαριστικές εν ζωή παροχές προς αυτόν, οι οποίες καταλογίζονται στη νόμιμη μοίρα με την αξία που είχαν όταν έγιναν κατά το άρθρο 1833 ΑΚ. Μέσω μιας σύγκρισης μεταξύ της αξίας της καταλειφθείσας μερίδας με τη μερίδα που δικαιούται κατά τον νόμο ο μεριδούχος (νόμιμη μοίρα), μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί αν θίγεται η νόμιμη μοίρα. Έτσι, αν η αξία της πρώτης είναι ίση ή μεγαλύτερη από τη δεύτερη δε θίγεται η νόμιμη μοίρα. Αν, όμως, είναι μικρότερη, υπάρχει προσβολή αυτής.
Η αγωγή περί κλήρου, η οποία προβλέπεται στα άρθρα 1871 επ. του ΑΚ, αποτελεί το βασικότερο ένδικο μέσο προστασίας του μεριδούχου σε περιπτώσεις όπου προσβάλλεται το κληρονομικό του δικαίωμα, αφού γίνει η επαγωγή της κληρονομίας. Αυτή νομιμοποιείται ενεργητικά να την ασκήσει οποιοσδήποτε κληρονόμος, του οποίου το δικαίωμα έχει προσβληθεί κατά οποιουδήποτε τρίτου, ο οποίος έχει στην κατοχή του αντικείμενα της κληρονομίας ως κληρονόμος (αυτά ορίζονται στο άρθρο 1872 ΑΚ). Αίτημα της αγωγής περί κλήρου του μεριδούχου αποτελεί τόσο η αναγνώριση του δικαιώματος της νόμιμης μοίρας όσο και η απόδοση σε αυτόν της κληρονομίας κατά το ποσοστό της νόμιμης μοίρας ή κατά το ποσοστό που υπολείπεται για τη συμπλήρωσή της (ελλείπον). Επιπρόσθετα, η νόμιμη μοίρα του μεριδούχου είναι πιθανό να προσβάλλεται και από εν ζωή δωρεές του κληρονομουμένου, οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση του ενεργητικού της κληρονομίας και κατ΄ επέκτασιν τη μη ικανοποίηση της νόμιμης μοίρας. Για αυτόν τον λόγο παρέχεται στον μεριδούχο η δυνατότητα άσκησης μια ειδικής αγωγής, αυτή της «μέμψης άστοργης δωρεάς» (η οποία ρυθμίζεται στις διατάξεις 1835-1838 ΑΚ) , προκειμένου να προστατέψει τη νόμιμη μοίρα του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Εγχειρίδιο Κληρονομικού Δικαίου, Εκδόσεις Π.Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑΣ, Αθήνα, 2014.
- Κληρονομικό Δίκαιο: Τι είναι η νόμιμη μοίρα και ποιοι τη δικαιούνται;, www.gklawfirm.gr. Διαθέσιμο εδώ.
