Του Χρήστου Ζησιάδη,
Την τελευταία περίοδο, χάρη στην ανάγνωση των κειμένων της βίλας των παπύρων, τα οποία μεταξύ άλλων αναφέρονται στις τελευταίες στιγμές αλλά και την τοποθεσία του τάφου του Πλάτωνα, το όνομα του Φιλόδημου του Επικούρειου ήρθε ξανά στο προσκήνιο. Η βίλα των παπύρων βρίσκεται στο Ηράκλειο της Καμπανίας, στο σημερινό Ερκολάνο, και για αιώνες βρισκόταν καλυμμένη κάτω από το ηφαιστειακό υλικό που άφησε η έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ. Αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις για δύο, κυρίως, λόγους. Ο πρώτος είναι πως είναι μία από τις πιο πολυτελείς οικίες του ρωμαϊκού κόσμου με πλούσια διακόσμηση και έργα τέχνης. Ο δεύτερος είναι η ανακάλυψη της ανέγγιχτης βιβλιοθήκης της βίλας, το 1752, με περίπου 1.800 απανθρακωμένους πάπυρους από τον ελληνορωμαϊκό κόσμο, φαινόμενο μοναδικό στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Χάρη στην απανθράκωση και το σκέπασμά τους από το ηφαιστειακό υλικό, οι πάπυροι του Ερκολάνο κατάφεραν να διατηρηθούν μέχρι και σήμερα καθώς το υλικό τους είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στην υγρασία. Με την εξέλιξη και την εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην επιστήμη της παπυρολογίας, μπορούμε να διαβάσουμε όλο και περισσότερους από τους φθαρμένους αυτούς παπύρους που προηγουμένως μας ήταν αδύνατο. Από όσους έχουν διαβαστεί, ένα μεγάλο μέρος τους σχετίζεται με τον Φιλόδημο και τους Επικούρειους.
Ο Φιλόδημος γεννήθηκε στα Γάδαρα της Παλαιστίνης, περίπου το 110 π.Χ. Στη συνέχεια, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και μαθήτευσε δίπλα στον επικούρειο φιλόσοφο Ζήνωνα τον Σιδώνιο. Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, περίπου το 70 π.Χ., μετανάστευσε στη Ρώμη και κατόπιν στο Ηράκλειο της Καμπανίας όπου περνά και την όψιμη ηλικία του. Εκεί ανέπτυξε στενές σχέσεις με τον Λεύκιο Καλπούρνιο Πείσωνα Καισονίνο, πεθερό του Ιούλιου Καίσαρα, ο οποίος έγινε και προστάτης του. Αυτός, αν και μερικοί πιστεύουν πως ήταν ο ίδιος ο Φιλόδημος, θεωρείται πως ήταν και ο ιδιοκτήτης της βίλας των παπύρων. Κατά την παραμονή του στη βίλα, ο Φιλόδημος συσχετίστηκε και ίσως ηγήθηκε της επικούρειας κοινότητας της περιοχής, συνέγραψε έναν μεγάλο αριθμό κειμένων και δίδαξε φιλοσοφία.
Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει πλούσια θεματολογία. Ασχολήθηκε με διάφορα πεδία της φιλοσοφίας όπως τη λογική, την αισθητική, τη ρητορική, την πολιτική, την ηθική, τη θεολογία, τη φυσική και την ιστορία της φιλοσοφίας. Στα περισσότερα συγγράμματά του είναι επικριτικός απέναντι σε άλλες σχολές φιλοσοφίας όπως με τους στωικούς, που είχε ενστάσεις κυρίως σε ζητήματα πολιτικής, ή με τους πλατωνικούς και τους αριστοτελικούς σε θέματα αισθητικής.
Αν και το όνομά του συνδέθηκε περισσότερο με τη φιλοσοφία και την ιστορία της, ο ίδιος ήταν και ένας πολυγραφότατος επιγραμματοποιός. Ασχολήθηκε κυρίως με τα ερωτικά επιγράμματα, τα οποία αποτέλεσαν και τον κύριο τρόπο έκφρασης της ελληνικής ποίησης από τα χρόνια των επιγόνων του Αλεξάνδρου μέχρι και τον 6ο αιώνα μ.Χ. Το επίγραμμα αρχικά ήταν ένα ελεγειακό δίστιχο που σκοπό είχε να αποτυπωθεί σε τάφους τεθνεώτων προκειμένου να μνημονεύσουν το κλέος τους. Αργότερα, όμως, χρησιμοποιήθηκε σαν ανεξάρτητη μορφή ποίησης με διάφορες θεματολογίες όπως ηρωικές, ερωτικές και αφιερωματικές.
Η περίπτωση του Φιλόδημου και της ενασχόλησής του με την ερωτική ποίηση προκαλεί έντονο ενδιαφέρον λόγω της αντίφασης της φιλοσοφίας που δίδασκε και της ποίησης που έγραφε. Αυτό διότι η ποίησή του διαπραγματεύεται ουκ ολίγες φορές την άλογη παράδοση στα ερωτικά πάθη, ενώ ο επικουρισμός σαν φιλοσοφία πρεσβεύει την απαξίωσή τους. Παρακάτω παραθέτω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα της ερωτικής ποίησής του στο πρωτότυπο κείμενο και σε ελεύθερη απόδοση στα νέα ελληνικά.
ΠΑ 5, 131
ψαλμός, καὶ λαλιή, καὶ κωτίλον ὄμμα, καὶ ᾠδὴ
Ξανθίππης, καὶ πῦρ ἄρτι καταρχόμενον,
ὦ ψυχή, φλέξει σε: τὸ δ᾽ ἐκ τίνος, ἢ πότε, καὶ πῶς,
οὐκ οἶδα: γνώσῃ, δύσμορε, τυφομένη.
Απόδοση στα νέα ελληνικά
Το παίξιμο της λύρας, και η ομιλία, και το εύγλωττο βλέμμα,
Και το τραγούδι της Ξανθίππης, και η φωτιά που σιγοκαίει,
ω ψυχή, θα σε κάψουν. Το γιατί, το πότε και το πως
δεν το γνωρίζω. Θα το μάθεις, δύσμοιρη, όταν θα φλέγεσαι.
ΠΑ 11.41
ἑπτὰ τριηκόντεσσιν ἐπέρχονται λυκάβαντες,
ἤδη μοι βιότου σχιζόμεναι σελίδες:
ἤδη καὶ λευκαί με κατασπείρουσιν ἔθειραι,
Ξανθίππη, συνετῆς ἄγγελοι ἡλικίης.
ἀλλ᾽ ἔτι μοι ψαλμός τε λάλος κῶμοί τε μέλονται,
καὶ πῦρ ἀπλήστῳ τύφετ᾽ ἐνὶ κραδίῃ.
αὐτὴν ἀλλὰ τάχιστα κορωνίδα γράψατε, Μοῦσαι,
ταύτην ἡμετέρης, δεσπότιδες, μανίης.
Απόδοση στα νέα ελληνικά
Κοντεύω πια τα τριάντα εφτά
Και ήδη οι σελίδες της ζωής μου άρχισαν να σκίζονται.
Ήδη λευκές τρίχες άρχισαν να με καλύπτουν,
Ξανθίππη, της συνετής ηλικίας αγγελιοφόροι.
Όμως ο ήχος της λύρας και τα γλέντια συνεχίζουν με συγκινούν,
Και στην άπληστη καρδία μου η φλόγα ακόμα καίει.
Αλλά, ω δέσποινες Μούσες, γρήγορα αυτό το τέλος γράψτε:
Αυτή (η Ξανθίππη) να είναι το τέλος της τρέλας μου.
Τα επιγράμματα του Φιλόδημου προέρχονται από τη λεγόμενη Παλατινή Ανθολογία, μια συλλογή ποιημάτων από τον 7o αι. π.Χ. μέχρι τον 7o αι. μ.Χ., η οποία περιέχει περίπου 4.000 επιγράμματα. Ένα μέρος εξ αυτών βρίσκεται στη Χαϊδελβέργη και τα υπόλοιπα στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. Είναι μία από τις μεγαλύτερες πηγές αρχαίας ελληνικής ποίησης με αντιπροσωπευτικά έργα μέχρι και τα πρώτα βυζαντινά χρόνια. Συντάκτης της πιστεύεται πως είναι ο βυζαντινός λόγιος Κωνσταντίνος Κεφαλάς, ο οποίος βασίστηκε σε παλαιότερες συλλογές.
Ανακεφαλαιώνοντας, στην περίπτωση του Φιλόδημου αντικρίζουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα κοσμοπολίτη λόγιου της εποχής. Ιδιαίτερα πολυμαθής, με πλήθος κειμένων τόσο σε αριθμό όσο και θεματολογία, αυτός ο φιλόσοφος ποιητής άφησε μέσω της γραφής του μια παρακαταθήκη με ποικιλία ιδεών και συναισθημάτων, δείχνοντας έτσι τις ανησυχίες ενός ανθρώπου βαθύτατα σκεπτόμενου αλλά και πρόθυμου να βιώσει τη ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γ. Ε. Καραμανώλης (2004). Φιλόδημος τα επιγράμματα, Θεσσαλονίκη, Θύραθεν
- Παλατινή Ανθολογία (2008), μτφρ Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, Αθήνα, εκδόσεις Κάκτος
