Της Μαρίας Σαντοριναίου,
Είναι αλήθεια ότι ο κόσμος μας είναι πια αρκετά ευαισθητοποιημένος απέναντι στο σύνδρομο Down. Πρόκειται για μια πάθηση με ποικίλες δυσκολίες σε νοητικό επίπεδο που συνοδεύονται από χαρακτηριστικές δυσμορφίες στο πρόσωπο, ελλιπή σωματική ανάπτυξη και κάποιες φορές, καρδιαγγειακά προβλήματα. Μάλιστα, είναι η πιο κοινή αιτία νοητικής υστέρησης με ποσοστό εμφάνισης 1/800 με 1/1.000 γεννήσεις. Μερικές περιπτώσεις ασθενών είναι ελαφρύτερες, προσφέροντας τη δυνατότητα στους πάσχοντες για προσωπική βελτίωση και σταδιοδρομία σε εκπαιδευτικό, επαγγελματικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Αδιαμφισβήτητα, οι ίδιοι και οι οικογένειές τους σε κάθε περίπτωση χαίρουν τον αμέριστο σεβασμό όλων μας στον καθημερινό και απαιτητικό αγώνα τους.
Το παρόν άρθρο πραγματεύεται μια πιο σπάνια και ίσως άγνωστη κατάσταση του συνδρόμου, τον μωσαϊκισμό, η οποία χαρακτηρίζει το 2-3% όλων των ζώντων περιστατικών της νόσου. Για να κατανοηθεί πλήρως η έννοια αυτή, ας σταθούμε πρώτιστα στην παθογένεια του «κανονικού» συνδρόμου. Η νόσος αποτελεί την τρισωμία 23. Το γενετικό υλικό του ανθρώπου οργανώνεται σε 46 χρωμοσώματα, ανά δύο ζεύγη. Τα πρώτα 22 ζεύγη ονομάζονται αυτοσωμικά και κληρονομείται ένα από κάθε γονέα, με ομολογία μεταξύ τους, δηλαδή αντιστοιχία των θέσεων των γονιδίων για ένα συγκεκριμένο γνώρισμα τοπολογικά στο χρωμόσωμα. Με απλά λόγια, αν τα βάλουμε τα ίδια χρωμοσώματα δίπλα δίπλα θα είχανε έναν άξονα συμμετρίας. Το τελευταίο ζεύγος είναι το φυλετικό με ΧΧ στη γυναίκα και ΧΥ στον άντρα. Το Χ είναι μεγαλύτερο του Υ, με το τελευταίο να υπάρχει μόνο στα αρσενικά διακρίνοντας τα δύο φύλα. Το σύνδρομο Down έχει 3 χρωμοσώματα 21. Άρα, οι πάσχοντες έχουν 47 χρωμοσώματα.
Ας δούμε τώρα τον όρο «μωσαϊκός». Το μωσαϊκό είναι ένα μοτίβο από, για παράδειγμα, πλακάκια ή σχέδια που διαφέρουν μεταξύ τους και δημιουργούν μια πρωτότυπη και πιο πολύπλοκη εικόνα. Το μωσαϊκό σύνδρομο Down έχει μια τέτοια ανάλογη εικόνα.
Τα χρωμοσώματά μας φαίνονται μόνο στο μικροσκόπιο σε ζευγάρια από το μεγαλύτερο προς το μικρότερο σε μέγεθος (η απεικόνιση αυτή καλείται καρυότυπος). Με απλά λόγια, το πρώτο ζεύγος ομόλογων χρωμοσωμάτων έχουν ίδιο μέγεθος μεταξύ τους και μεγαλύτερο από το δεύτερο, το δεύτερο από το τρίτο, το τρίτο από το τέταρτο κλπ. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να επισημανθεί πως, παρότι το χρωμόσωμα 21 είναι το δεύτερο μικρότερο από τα αυτοσωμικά και δεν έχει αναλογικά μεγάλο αριθμό γονιδίων σε σχέση με πρωτύτερά του, η ύπαρξη τρίτου «αντιγράφου» των γονιδίων προκαλεί τέτοια σοβαρή πάθηση. Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί, πως οι μόνες, μέχρι στιγμής, βιώσιμες μέχρι τον τοκετό τρισωμίες στο ανθρώπινο είδος είναι η 13, η 18, η 21 και κάποια φυλετικά σύνδρομα. Άλλωστε και ένα γονίδιο από μόνο του, ή ακόμα και μια βάση του DNA, μπορεί να επιφέρει ολέθριες συνέπειες για την υγεία. Το μωσαϊκό σύνδρομο Down που μας αφορά, λοιπόν, έχει συνήθως δύο επί το πλείστον κατηγορίες κυττάρων, αυτά με 47 χρωμοσώματα και τα φυσιολογικά με τα 46.
Διερευνώντας περαιτέρω το σύνδρομο, η ερώτηση που γεννάται εύλογα είναι πώς δύναται να δημιουργηθεί αυτή η κατάσταση. Κατά τη δημιουργία γαμετών κάθε γονέας δίνει 23 χρωμοσώματα φυσιολογικά, ένα για κάθε ζευγάρι που με τη διαδικασία της γονιμοποίησης δίνει 46 χρωμοσώματα στον νέο απόγονο (ζυγωτό = το πρώτο κύτταρο του νέου οργανισμού). Στην τρισωμία 21 συνέβη κάποιο λάθος στη δημιουργία γαμετών και δίνονται δύο χρωμοσώματα 21 από τον ένα γονέα (συνήθως τη μητέρα –ιδιαίτερα σε μεγαλύτερες ηλικίες) και έτσι προκύπτει ο πάσχων απόγονος. Αυτός έχει για τα γονίδια του χρωμοσώματος 21 ένα αντίγραφο από τον ένα γονέα που έδωσε φυσιολογικό γαμέτη και δύο από τον λανθασμένα δημιουργημένο γαμέτη.
Ο μωσαϊκισμός είναι μια κατάσταση που απορρέει τις περισσότερες φορές από ένα τέτοιο ζυγωτό που θα έδινε έναν πάσχοντα με όλα του τα κύτταρα να φέρουν 47 χρωμοσώματα. Το ζυγωτό είναι το πρώτο και μοναδικό μας κύτταρο που διαιρείται, δηλαδή δίνει δύο νέα κύτταρα, τα δύο δίνουν τέσσερα, τα τέσσερα δίνουν οχτώ κλπ. Σε ένα από αυτά τα αρχικά στάδια, το ένα κύτταρο με 47 χρωμοσώματα, αντί να δώσει δύο απογόνους όμοιούς του, με 47 το κάθε νέο κύτταρο, δίνει ένα με 47 και ένα με 46. Αν αυτή η αλλαγή γίνει στην πρώτη διαίρεση του ζυγωτού θα έχουμε δύο σειρές με αναλογία 50-50, αφού το ένα κύτταρο είναι 46 και το άλλο 47. Αν αυτό γίνει στο στάδιο των τεσσάρων κυττάρων και ένα εξ αυτών δώσει υγιές κύτταρο, τότε στα οκτώ κύτταρα το ένα θα είναι φυσιολογικό και τα εφτά θα έχουν τρισωμία. Αυτό πρακτικά σημαίνει, πως όσο νωρίτερα γίνει αυτό το λάθος, τόσο μεγαλύτερο ποσοστό του νέου οργανισμού θα είναι υγιές σε αριθμό χρωμοσωμάτων.
Το λάθος αυτό επαναφέρει κατά κάποιο τρόπο τον οργανισμό με αποτέλεσμα να έχουμε λιγότερα παθολογικά κύτταρα. Κατ’ αντιστοιχία, έχει διαπιστωθεί πως αυτά τα άτομα έχουν καλύτερες προοπτικές στην καθημερινή τους ζωή. Το συνήθως μεταζυγωτικό σφάλμα που ωφελεί τους νοσούντες υφίσταται τυχαία με πιθανότερη αιτία το γενετικό υλικό που απαρτίζει το εξτρά χρωμόσωμα να «χάνεται»-«διαλύεται» μέσα στο κύτταρο σε βάσεις DNA για άλλες διεργασίες του κυττάρου. Οι πάσχοντες συνήθως εμφανίζουν τον χαρακτηριστικό φαινότυπο με ηπιότερες συνέπειες για την υγεία τους ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις δε διακρίνονται ως ασθενείς του συνδρόμου.
Συνήθως, αυτά τα άτομα δεν αποκτούν οικογένεια αλλά, αν είναι στις πολύ καλές περιπτώσεις μωσαϊκισμού, τελικά αποκτήσουν, έχουν πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα για δημιουργία ελαττωματικών γαμετών και άρα δημιουργίας απογόνων με το κλασικό σύνδρομο.
Ο καλύτερος, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, χειρισμός της κατάστασης είναι ο προγεννητικός έλεγχος των εμβρύων, η αμνιοπαρακέντηση και η λήψη χοριακών λαχνών από τις μητέρες, ιδιαίτερα πιο προχωρημένης ηλικίας. Χρήσιμο εργαλείο, αναντίρρητα, παραμένει η ανάλυση του γονιδιώματος και κυρίως του καρυοτύπου μελλοντικών γονέων για την μείωση, όσο το δυνατό, του ενδεχομένου εμφάνισης της νόσου.
Τελειώνοντας, δεν είναι τυχαία η αφιέρωση της 21ης Μαρτίου κάθε έτους ως παγκόσμια μέρα αφιερωμένη στο σύνδρομο Down (με τον μωσαϊκισμό μέσα σε αυτό) και η θέσπιση του Οκτωβρίου ως μήνα ευαισθητοποίησης απέναντί του. Ας αναρωτηθούμε γιατί…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Mosaic down syndrome with a marker: molecular cytogenetic characterization of the marker chromosome, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Down Syndrome – Genetics and Cardiogenetics, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
