Της Χαράς Γρίβα,
Η Ιρανική Επανάσταση του 1979 ήταν ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα του 20ού αιώνα, αναδιαμορφώνοντας τη γεωπολιτική ισορροπία της Μέσης Ανατολής και έχοντας εκτεταμένες επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Η επανάσταση ανέτρεψε τη μοναρχία του Σάχη Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί και εγκαθίδρυσε την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν υπό την ηγεσία του Αγιατολάχ Χομεϊνί. Αυτό το άρθρο θα αναλύσει τα αίτια, την εξέλιξη, τα κύρια γεγονότα και τις συνέπειες της Ιρανικής Επανάστασης.
Η δυναστεία των Παχλαβί είχε εγκαθιδρυθεί το 1925 από τον Ρεζά Σάχη Παχλαβί, ο οποίος ανέλαβε την εξουσία μετά από πραξικόπημα. Ο γιος του, Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί, ανέλαβε τον θρόνο το 1941. Ο Σάχης, αν και φιλοδυτικός και φιλελεύθερος σε ορισμένα ζητήματα, διοικούσε το Ιράν με αυταρχικό τρόπο. Οι μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε, γνωστές ως «Λευκή Επανάσταση», επιδίωκαν τον εκσυγχρονισμό της χώρας μέσω της αγροτικής αναδιανομής, της εκβιομηχάνισης και της βελτίωσης της εκπαίδευσης και της υγείας. Ωστόσο, αυτές οι μεταρρυθμίσεις εντάθηκαν τη δυσαρέσκεια μεταξύ των παραδοσιακών, των κληρικών και των φτωχών αγροτικών στρωμάτων.
Αιτίες της Επανάστασης
Αρχικά, παρατηρήθηκε μία κοινωνική και οικονομική ανισότητα ανάμεσα στους πολίτες του Ιράν. Παρά τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις, οι πλούσιοι συνέχισαν να επωφελούνται περισσότερο από την ανάπτυξη, ενώ οι φτωχοί έγιναν πιο φτωχοί. Η αυξανόμενη αστικοποίηση και η ανισοκατανομή του πλούτου δημιούργησαν εντάσεις. Σταδιακά το δημοκρατικό πολίτευμα μεταβλήθηκε σε μία αυταρχική διακυβέρνηση. Ο Σάχης διατηρούσε την εξουσία του με τη χρήση της SAVAK, της μυστικής αστυνομίας του καθεστώτος, η οποία καταπίεζε σκληρά κάθε αντιπολίτευση. Η έλλειψη πολιτικών ελευθεριών και οι διώξεις των αντιφρονούντων προκάλεσαν ευρεία δυσαρέσκεια.
Η θρησκευτική αντίδραση ήταν έντονη από τις ριζοσπαστικότερες ομάδες του Ισλάμ. Η δυτικοποίηση της κοινωνίας και οι μεταρρυθμίσεις που θεωρούνταν αντίθετες με τις ισλαμικές αξίες οδήγησαν σε αντιδράσεις από τον θρησκευτικό κλήρο. Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί, ένας εξόριστος κληρικός, έγινε το σύμβολο της αντίστασης κατά του καθεστώτος.
Αλλά δεν μπορούμε να παραλείψουμε το γεγονός των εξωτερικών επεμβάσεων των ΗΠΑ στην πολιτική δράση του Ιράν. Η ανοιχτή υποστήριξη των ΗΠΑ προς το καθεστώς του Σάχη, ιδίως μετά το πραξικόπημα του 1953 που ανέτρεψε τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρωθυπουργό Μοχάμαντ Μοσαντέκ, ενίσχυσε την αντίληψη ότι το καθεστώς ήταν ένα υποχείριο της Δύσης.
Εξέλιξη της Επανάστασης
Η επανάσταση ξεκίνησε το 1977 με μαζικές διαδηλώσεις που απαιτούσαν πολιτικές ελευθερίες και κοινωνική δικαιοσύνη. Η καταστολή των διαδηλώσεων από τη SAVAK και τον στρατό ενέτεινε τις αντιδράσεις. Το 1978, οι διαμαρτυρίες κλιμακώθηκαν, με την συμμετοχή εκατομμυρίων πολιτών στις απεργίες και τις πορείες. Τον Ιανουάριο του 1979, ο Σάχης έφυγε από τη χώρα, αφήνοντας την εξουσία σε μια προσωρινή κυβέρνηση υπό τον πρωθυπουργό Σαπούρ Μπαχτιάρι. Στις 1 Φεβρουαρίου 1979, ο Αγιατολάχ Χομεϊνί επέστρεψε θριαμβευτικά στο Ιράν από την εξορία του στο Παρίσι. Η υποδοχή του από εκατομμύρια ανθρώπους στην Τεχεράνη έδειξε την εκτεταμένη υποστήριξη που είχε.
Καθοριστικά ήταν τα γεγονότα της Επανάστασης που οδήγησαν στην έντονη ισλαμοποίηση του Ιράν. Πρώτο στάδιο της επανάστασης ήταν η Μαύρη Παρασκευή (8 Σεπτεμβρίου 1978), δηλαδή η βίαιη καταστολή μιας μαζικής διαδήλωσης στην Τεχεράνη, με εκατοντάδες νεκρούς διαδηλωτές, πυροδότησε την ένταση και τη βία. Ακολούθησαν γενικές απεργίες των εργατών στα πετρελαϊκά πεδία παρέλυσε την οικονομία, μειώνοντας δραστικά τα έσοδα από τις εξαγωγές πετρελαίου. Ακολούθησε η Πτώση της Τεχεράνης (11 Φεβρουαρίου 1979) με τις ένοπλες δυνάμεις που ανακοίνωσαν την ουδετερότητά τους, και οι επαναστάτες κατέλαβαν τις κυβερνητικές εγκαταστάσεις και στο τέλος έγινε κατάληψη της Αμερικανικής Πρεσβείας (4 Νοεμβρίου 1979). Φοιτητές υποστηρικτές του Χομεϊνί κατέλαβαν την πρεσβεία των ΗΠΑ και κράτησαν 52 Αμερικανούς ομήρους για 444 ημέρες, επιδεινώνοντας τις σχέσεις με τις ΗΠΑ.
Η Εγκαθίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας
Μετά την πτώση του Σάχη, το δημοψήφισμα της 1ης Απριλίου 1979 επιβεβαίωσε την ίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας με συντριπτική πλειοψηφία. Η νέα συνταγματική τάξη βασίστηκε σε ένα μείγμα ισλαμικού νόμου και σύγχρονης διακυβέρνησης. Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί έγινε ο ανώτατος ηγέτης με σχεδόν απόλυτη εξουσία. Η νέα κυβέρνηση προχώρησε σε εκκαθάριση των υποστηρικτών του παλαιού καθεστώτος και καθιέρωσε αυστηρούς θρησκευτικούς νόμους. Η κριτική, η αντίσταση και οι πολιτικές διώξεις δεν έλειψαν, καθώς οι φωνές για περισσότερη δημοκρατία και ελευθερία καταπνίγηκαν.
Οι επιπτώσεις της Επανάστασης ήταν συνταρακτικές για το ιρανικό κράτος αλλά και για τον υπόλοιπο κόσμο. Η Ιρανική Επανάσταση είχε άμεσες και εκτεταμένες γεωπολιτικές επιπτώσεις. Οι σχέσεις του Ιράν με τις ΗΠΑ και τους δυτικούς συμμάχους τους επιδεινώθηκαν, με τις κυρώσεις να πλήττουν την ιρανική οικονομία. Ξέσπασε πόλεμος μεταξύ του Ιράν και του Ιράκ (1980-1988). Ο φόβος της διάδοσης της επανάστασης οδήγησε σε σύγκρουση με τον Ιράκ υπό τον Σαντάμ Χουσεΐν. Ο πόλεμος είχε καταστροφικές συνέπειες και για τις δύο χώρες, με εκατομμύρια θύματα και τεράστιες οικονομικές απώλειες.
Αναδύθηκε ο Ισλαμικός Φονταμενταλισμός στο Ιράν και απλώθηκε σε όλη την Μέση Ανατολή. Η επιτυχία της επανάστασης ενέπνευσε ισλαμιστικά κινήματα σε όλο τον κόσμο, ενισχύοντας τον ριζοσπαστισμό σε πολλές μουσουλμανικές χώρες αλλά παράλληλα προκαλώντας χιλιάδες προβλήματα ελευθερίας σε πάρα πολλές γυναίκες που εγκλωβίστηκαν μέσα σε αυτό το καθεστώς. Οι εσωτερικές μεταρρυθμίσεις αναδιαμόρφωσαν όλο το πλαίσιο στην Μέση Ανατολή. Το νέο καθεστώς προσπάθησε να ενισχύσει την οικονομία μέσω κρατικού ελέγχου και ισλαμικής ηθικής, αλλά αντιμετώπισε συνεχή προκλήσεις και οικονομικές δυσκολίες.
Η Ιρανική Επανάσταση του 1979 υπήρξε ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες της σύγχρονης ιστορίας, διαμορφώνοντας την πολιτική και κοινωνική πορεία του Ιράν και επηρεάζοντας τις διεθνείς σχέσεις στη Μέση Ανατολή και πέρα από αυτή. Η εξέγερση ενάντια στην αυταρχία και τη δυτική επιρροή, καθώς και η επιδίωξη ενός κράτους βασισμένου στις ισλαμικές αξίες, καθόρισε την ταυτότητα της νέας Ιρανικής Δημοκρατίας και αποτέλεσε πρότυπο και προειδοποίηση για άλλες χώρες.
Με την πτώση του Σάχη και την άνοδο του Αγιατολάχ Χομεϊνί, το Ιράν πέρασε από μια περίοδο εκσυγχρονισμού και δυτικοποίησης σε μια εποχή θρησκευτικής αναβίωσης και αυστηρού ισλαμικού ελέγχου. Οι πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, μαζί με τις διεθνείς σχέσεις, αναδιαμορφώθηκαν δραστικά, ενώ οι εσωτερικές προκλήσεις και οι διεθνείς συγκρούσεις συνέχισαν να καθορίζουν το μέλλον του Ιράν για δεκαετίες μετά την επανάσταση. Η κατανόηση της Ιρανικής Επανάστασης προσφέρει σημαντικά διδάγματα για την ιστορία της Μέσης Ανατολής, την πολιτική των ισλαμικών κρατών και τη σχέση μεταξύ θρησκείας και κράτους. Οι επιπτώσεις της εξακολουθούν να είναι αισθητές, ενώ η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν παραμένει ένας κρίσιμος παράγοντας στην παγκόσμια πολιτική σκηνή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Η Ιρανική Επανάσταση και η πτώση του σάχη, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Ιράν: Ο Σάχης, η Ισλαμική Επανάσταση και οι γυναίκες πριν και μετά το 1979, protothema.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί επικρατεί στο Ιράν και μια νέα εποχή αρχίζει. Ο Σάχης “αποχωρεί οικειοθελώς” μετά την αποτυχία της “λευκής επανάστασης”, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Πόσο ισλαμική ήταν η ισλαμική επανάσταση του Ιράν το 1979; Ο ρόλος των κομμουνιστών και οι διώξεις που υπέστησαν, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ.
