Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, και ειδικότερα μετά από από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους, ο χάρτης της Ανατολικής Μεσογείου και γενικότερα της Ανατολής θα δεχτεί συνεχείς αλλαγές και ανακατατάξεις με παλιές και νέες δυνάμεις να δρουν για την κυριαρχία τους στην περιοχή. Η πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1204 ύστερα από την παρέκκλιση της Δ΄ Σταυροφορίας άλλαξε το status quo της περιοχής, με τους Βυζαντινούς να προβαίνουν στη δημιουργία νέων κέντρων εξουσίας. Μεταξύ άλλων, την περίοδο αυτή έχουμε το αυτόνομο κράτος της Ηπείρου, το δεσποτάτο του Μορέως, η αυτοκρατορία της Νίκαιας και η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας με τη δυναστεία των Μεγαλοκομνηνών.
Η τελευταία έμελλε να διαγράψει μια σημαντική πορεία με πάνω από δύο αιώνες πλούσιας ιστορίας. Η ίδρυσή της τοποθετείται την άνοιξη του 1204 και η πτώση της τον Αύγουστο του 1461 οπότε και έπεσε στα χέρια των Οθωμανών, οκτώ χρόνια μετά από την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Μέσα σε αυτό το διάστημα, η αυτοκρατορία θα μια σειρά από λόγιους και επιστήμονες όλων των τομέων, δίχως να ζηλέψει στο παραμικρό την δράση και εξέλιξη των εκ δυσμάς ανθρώπων του πνεύματος, όπως για παράδειγμα συμβαίνει κατά την Παλαιολόγεια Αναγέννηση ή λίγους αιώνες αργότερα κατά την ιταλική αναγέννηση.
Στο γεγονός αυτό συνέβαλε και οι ηγεμόνες της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας που στήριζαν και προήγαγαν την πνευματική εξέλιξη του τόπου, κάτι για το οποίο θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σήμερα ως «πάτρωνες του πνεύματος». Ανάμεσα σε μια πληθώρα ονομάτων μπορούμε ενδεικτικά να αναφέρουμε τον Ιωάννη-Ιωσήφ Λαζαρόπουλο, τον Μιχαήλ Πανάρετο, τον Γεώργιο Τραπεζούντιο και τον Γρηγόριο Χιονιάδη. Εμείς, ωστόσο, εδώ θα εξετάσουμε δύο επίσης ξεχωριστές προσωπικότητες, τον Γεώργιο Αμιρούτζη και τον Βησσαρίωνα Τραπεζούντιο.
Ξεκινώντας, λοιπόν, με τον Αμιρούτζη αξίζει να αναφέρουμε αρχικά πως έζησε μέσα στην ταραγμένη περίοδο του 15ου αιώνα, βιώνοντας το τέλος της Ποντιακής Αυτοκρατορίας. Ο ίδιος πέρασε μέσα από σημαντικές και υψηλές θέσεις της διοίκησης όντας μέγας λογοθέτης και πρωτοβεστιάριος, κάτι στο οποίο συνέβαλε και η πλούσια και ευρεία παιδεία που έλαβε, καθώς σπούδασε πάνω σε τομείς της θεολογίας, φιλοσοφίας, ιατρικής και γενικότερα φυσικών επιστημών. Επιπλέον, σημαντικός σταθμός στην πορεία του αποτέλεσε και η συμμετοχή του στην Σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας, τασσόμενος αρχικά με την ενωτική μερίδα, αλλά στην συνέχεια αποκήρυξε την ένωση των εκκλησιών. Από τα γνωστότερα έργα του αποτελεί η εξιστόρηση γύρω από τα γεγονότα της άλωσης της Τραπεζούντας το 1461, ένα εγκωμιαστικό ποίημα για τον Πορθητή, αλλά και ένας «διάλογος» σχετικά με την ορθότητα της πίστης του χριστιανισμού. Το τέλος του τοποθετείται μεταξύ 1469-75 στην Κωνσταντινούπολη.
Τέλος, ακολουθεί η έτερη σημαίνουσα πνευματική —και όχι μόνο— μορφή του ποντιακού ελληνισμού, ο Βησσαρίων. Γεννημένος ανάμεσα στα 1399-1400 στην Τραπεζούντα έμελλε να έχει μια πολυδιάστατη ζωή. Είχε μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη για να παρακολουθήσει μεγάλους δασκάλους (π.χ. από τον Μανουήλ Χρυσοκόκκη, Γεώργιο Γεμιστό-Πλήθωνα κ.α.). Μέσα στο 1423 έγινε κληρικός και μια δεκαετία αργότερα ηγούμενος σε μονή. Το 1437 ανέλαβε την επισκοπή της Νίκαιας και από αυτό το αξίωμα συμμετείχε στην Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας, όντας ένθερμος υποστηρικτής της ένωσης, ερχόμενος μάλιστα και σε αντιπαράθεση με τον Αμιρούτζη και με άλλους μέσα στην Κωνσταντινούπολη. Οι θέσεις του και η γενικότερη στάση του οδήγησε τον πάπα Ευγένιο Δ΄ να του προσδώσει τον τίτλο του καρδινάλιου, ανοίγοντας μια μεγάλη πορεία στην ρωμαιοκαθολική εκκλησία, αποσπώντας δύο φορές την υποψηφιότητα για την ανάληψη του παπικού θρόνου. Καθ’ όλο αυτό το διάστημα προσπαθούσε να συγκεντρώσει δυτικούς συμμάχους ώστε να βοηθήσει το γένος έναντι της οθωμανικής απειλής. Μεγάλο μέρος της εργογραφίας του βρίσκεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας και ανάμεσα στα πολλά περιγράφονται ποικίλες πτυχές της ιστορίας της Τραπεζούντας από τα αρχαία χρόνια μέχρι και την περίοδό του με τους Μεγαλοκομνηνούς («Εγκώμιον Τραπεζούντος»). Πέθανε στη Ραβέννα ως καρδινάλιος το 1472.
Οι δύο αυτές μορφές αποτελούν μόνο ένα μικρό δείγμα της πνευματικής άνθησης της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας που αποτέλεσε το τελευταίο μεγάλο προπύργιο του ελληνισμού που έπεσε στα χέρια των Οθωμανών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σαββίδης, Αλέξιος (2016), Ιστορία της αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας (1204-1461), Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Κυριακίδη
- Σαββίδης, Αλέξιος (2017), Το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας (1204-1461 μ.Χ.). Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία του Πόντου, Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών
- Συλλογικό έργο (2013), Ο Βυζαντινός Πόντος (4ος-15ος αιώνες μ.Χ.): Ιστορικές συμβολές, Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών
