Του Χρήστου Ζησιάδη,
Στο προηγούμενο άρθρο εξετάσαμε τα ταφικά έθιμα (τις διαδικασίες ενταφιασμού και τις εορτές μνήμης του θανώντα) όπως αυτά είχαν διαμορφωθεί στην αρχαία Αθήνα, επί της περιόδου του νομοθέτη Σόλωνα
Μία ακόμα περίπτωση διαμάχης μεταξύ αριστοκρατικών οίκων συναντάται και στη Λακωνία. Αν και η Σπάρτη είχε παρόμοια ταφικά έθιμα, αξίζει να παραθέσουμε κάποια στοιχεία που αναφέρει ο Πλούταρχος για τον νομοθέτη Λυκούργο, ο οποίος επέτρεψε την ταφή των νεκρών εντός των ορίων της πόλης προκειμένου να εξαλείψει δεισιδαιμονίες σχετικά με μολύνσεις. Επιπλέον, περιόρισε τις προσφορές στους τάφους και θέσπισε νόμο όπου οι νεκροί, με εξαίρεση στρατιώτες που έχασαν τη ζωή τους σε κάποιο πόλεμο και τις γυναίκες που πέθαναν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, έπρεπε να θάβονται ανώνυμα τυλιγμένοι με ένα ύφασμα και ξαπλωμένοι πάνω σε φύλλα ελιάς. Φυσικά, εξαίρεση στα παραπάνω αποτελούν και οι βασιλείς, οι οποίοι έχαιραν διαφορετικής μεταχείρισης ως προς τον τρόπο ταφής. Τα μέτρα αυτά, σε συνδυασμό και με άλλους νόμους, είχαν ως στόχο τον περιορισμό της εξουσίας των οίκων των ευγενών της εποχής, όπως ακριβώς συνέβη και στην περίπτωση της Αθήνας.
Αν συνοψίσουμε τις νομοθετικές παρεμβάσεις που εξετάσαμε στα δύο άρθρα, θα διαπιστώσουμε πως τα βασικά τους σημεία είναι τα εξής: α) η μείωση των δαπανών και ό,τι μπορεί να προκαλέσει το δημόσιο αίσθημα, β) με εξαίρεση τη Σπάρτη το δικαίωμα του θρήνου περιορίζεται πλέον μόνο στους συγγενείς και ο περιορισμός της συμμετοχής των γυναικών στις διαδικασίες αυτές. Ας δούμε αναλυτικότερα την ανάγκη θέσπισης των συγκεκριμένων νόμων. Όπως έχουμε αναφέρει, αυτή την περίοδο το πολίτευμα γίνεται αριστοκρατικό. Ο περιορισμός, λοιπόν, των εξόδων και κάποιων πρακτικών δημόσιας προβολής των νεκρών έχει ως σκοπό να μειώσει την επιρροή των οίκων αυτών. Δεν ήταν λίγες οι φορές άλλωστε, όπου ο τάφος ενός επιφανούς προγόνου μετατρεπόταν σε τόπο λατρείας, δηλαδή σε ένα «ηρώον». Οι τάφοι τους πολλές φορές φτάνανε σε σημεία μνημειακής αρχιτεκτονικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι θολωτοί τάφοι παλαιότερων εποχών, οι οποίοι σχεδόν εξαφανίζονται κατά την κλασσική περίοδο. Απόρροια αυτής της προσπάθειας αποτελεί και η απαγόρευση του θρήνου από επαγγελματίες, καθώς οι λαμπροί χορικοί θρήνοι αποτελούσαν μέσω επιρροής. Ο Σόλων άλλαξε και τον τρόπο εορτασμού των Νεκυσίων, μιας εορτής που τελούνταν ιδιωτικά κατά την επέτειο του θανάτου του νεκρού, η οποία μετασχηματίσθηκε στη δημόσια εορτή μνήμης των Νεκρών, όπου τελούνταν κάθε χρόνο και συμμετείχαν όλοι.
Όσον αφορά τους περιορισμούς στις γυναίκες, η Margaret Alexiou αναφέρει πως φαίνεται να συντρέχουν δύο λόγοι για την έντονη στοχοποίησή τους. Ο πρώτος είναι, πως με τις υπερβολικές τους συμπεριφορές, όπως το νύχιασμα του προσώπου τους και το τράβηγμα των μαλλιών τους κατά τη διάρκεια του θρήνου έγειραν αισθήματα εκδίκησης για τον χαμό του νεκρού, ειδικότερα σε συνθήκες βεντέτας όπως στην περίπτωση του Κυλώνειου Άγους. Ήταν λοιπόν ένας τρόπος αποτροπής της συνέχισης αυτών των αντιδικιών Ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με την κληρονομιά της περιουσίας. Υπάρχουν ενδείξεις πως υπήρχε άμεση σχέση μεταξύ του θρήνου και γενικότερά του πένθους, στα οποία είχαν μείζονα ρόλο οι γυναίκες, με το κληρονομικό δικαίωμα. Επειδή ακριβώς το δίκαιο τότε ήταν πατριαρχικό, αυτός ήταν ένας τρόπος περιορισμού της γυναίκας σε ζητήματα περιουσίας, άρα και της οικονομίας του οίκου.
Συνοψίζοντας, παρατηρούμε πως οι ταφικές παραδόσεις συνδέονται άμεσα με την πολιτική επιρροή και εξουσία. Οι προσπάθειες και των δύο σπουδαίων αυτών νομοθετών να ειρηνεύσουν τις αναταραχές οδήγησαν τη θέσπιση ανάλογων νόμων. Στόχος του ήταν αφενός μεν η εδραίωση της εκάστοτε εξουσίας, αφετέρου δε, ο περιορισμός της εκμετάλλευσης των πλουσίων της φήμης των προγόνων τους μέσω υπερβολικών πρακτικών δημοσίας προβολής του πλούτου και της ισχύς τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Margaret Alexiou (2002), Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση (μτφρ Δημήτρης Ν. Γιατρομανωλάκης, Παναγιώτης Α. Ρόιλος), Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Πλούταρχος (μτφρ Α.Ι. Γιαγκόπουλος – Ζ.Ε. Μαλαθούνη) (2012), Σόλων, διαθέσιμο εδώ
