Της Ιωάννας Τσούκλα,
Η κούπα του Πυθαγόρα ή αλλιώς η δίκαιη κούπα αποτελεί ένα από τα εφευρήματα του πασίγνωστου και διαχρονικού αρχαίου επιστήμονα, ο οποίος δίδαξε με αυτό την αξία της εγκράτειας και του μέτρου. Η κούπα οίνου, σχεδιασμένη να γεμίζει μέχρι τη ζωγραφισμένη γραμμή μέτρου, αδειάζει σε περίπτωση που ο άνθρωπος την «παραγεμίσει», επιτρέποντάς του να καταναλώνει συγκεκριμένη ποσότητα οίνου. Ο Πυθαγόρας ήθελε να διδάξει τους μαθητές του τις βασικές αρχές του δικαίου της εποχής (της ύβρης και της νέμεσης). Ο ίδιος μάλιστα φέρεται να είπε: «Όταν το μέτρο ξεπεραστεί (ύβρις) δε χάνονται μόνο όσα ξεπέρασαν το όριο, αλλά και όσα έχουν αποκτηθεί μέχρι τότε».
Οι αρχαίοι Έλληνες εξυμνούσαν τη θεά της Δικαιοσύνης. Από αυτήν εξαρτούνταν η ισορροπία του κόσμου και η τάξη των πραγμάτων. Η Θέμις συμβόλιζε το δίκαιο και τιμωρούσε όποιον διέπραττε αδικίες και παράβαινε τους κανόνες δικαίου. Για τους αρχαίους η δικαιοσύνη ήταν τυφλή, δεν επηρεαζόταν από εξωτερικούς, προσωπικούς και άλλους λόγους που επηρέαζαν την κρίση του εκάστοτε δικαστή ή απλού ανθρώπου που ήθελε να είναι δίκαιος. Σύμφωνα με τον Όμηρο, ο ρόλος της στον Όλυμπο ήταν πολύ σημαντικός. Ασκούσε μεγάλη επιρροή στους Ολύμπιους θεούς και ήταν εκείνη που επόπτευε την τάξη στα συμπόσια και συγκαλούσε τα συμβούλια των θεών. Μάλιστα, είχε το δικαίωμα να μιλά εκ μέρους του Δία και να εξαγγέλλει τις αποφάσεις του.
Στην Πολιτεία, ο Πλάτωνας αναφέρει τη δικαιοσύνη ως συγγενική έννοια της ευδαιμονίας. Προκειμένου να επιτευχθεί η ισορροπία στην προσωπική ζωή του ατόμου οφείλει να είναι δίκαιος και αυτό, κατά τον Πλάτωνα, το αποκτά με την παιδεία, πράγμα που όντως αποτελεί σημείο ενδιαφέροντος στον αρχαίο φιλοσοφικό κόσμο μαζί με την ηθική. Η ηθική είναι η φωνή συνειδήσεως κάθε ατόμου, ο λόγος που δρα στην καθημερινότητα του με συγκεκριμένο τρόπο. Η ηθική κάθε ανθρώπου διαφέρει. Ωστόσο, ως επί το πλείστον διατηρεί κοινές αξίες, όπως αυτή της ανθρώπινης ζωής, της αλληλοβοήθειας και του σεβασμού προς το πλησίον. Η ηθική, όπως μας διδάσκουν οι θεωρητικές επιστήμες, διαμορφώνεται από νεαρή ηλικία και συνεχίζει να αναπτύσσεται μαζί με τον άνθρωπο από διάφορους παράγοντες κοινωνιολογικούς, ψυχολογικούς κ. ο. κ., αποτελώντας μείζον σημείο για το πως αλληλοεπιδρά στις προσωπικές του σχέσεις και δραστηριότητες. Το δίκαιο, απεναντίας, βασίζεται σε μια μονοδιάστατη αντίληψη στους κανόνες της κρατικής εξουσίας. Στους κανόνες τους οποίους ο νομοθέτης επέβαλε και δέσμευσε τους πολίτες ενός κράτους να τηρούν ευλαβικά, ώστε να φοβούνται τις έννομες συνέπειες και να οργανώσει τη δημόσια ζωή.
Πράγματι, ο νόμος ισοδυναμεί με μία δημόσια δέσμευση. Δημιουργεί το καθεστώς της νομιμότητας. Αυτό σημαίνει ότι κάθε νόμος ισχύει για κάποιο λόγο. Ότι ο νόμος ισχύει σημαίνει ότι πρέπει εμείς να ρυθμίσουμε την εξωτερική μας συμπεριφορά με βάση τις επιταγές του νόμου. Η δέσμευση αυτή όμως δεν είναι απόλυτη. Η δημιουργία εγγράφων κανόνων δικαίου είναι απόρροια της ηθικής, όπως αυτή νοείται κάθε εποχή .
Ηθικός για παράδειγμα εθεωρείτο ο άνθρωπος που δεν κλέβει. Η ενσωματωμένη σε αυτόν έννοια της απαγόρευσης της κλοπής γεννάται από το κοινωνικό του περιβάλλον, το πώς νιώθει ή θα νιώθει σε περίπτωση που ιδιοποιηθεί ξένο αντικείμενο και κατά πόσο αυτό βαραίνει τη συνείδηση του. Στον ποινικό κώδικα η κλοπή θεωρείται πλημμέλημα και ενδεχομένως ο κατηγορούμενος να μη νιώθει τύψεις για το άτομο που του αφαίρεσε το αντικείμενο της ιδιοκτησίας του, αλλά περιορίζεται στη θέληση αποφυγής των έννομων συνεπειών. Η ηθική είναι απόκτημα της παιδείας. Η ποιότητα της τελευταίας παράγει τα ανάλογα αποτελέσματα στον χαρακτήρα και τη ζωή του ατόμου κάνοντας τον να δρα αυτοβούλως. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο χαρακτήρας της παιδείας πρέπει να είναι δημόσιος. Το κράτος για αυτόν πρέπει να στοχεύει στην ηθικο-πολιτική διάπλαση του πνεύματος προσπαθώντας να αναδείξει πως ακόμη και αφηρημένες έννοιες, όπως η εκπαίδευση ή η παιδεία, επιδιώκουν κάτι.
Η δικαιοσύνη επηρεάζεται από τις αξίες κάθε εποχής κάνοντας μαζί της άλματα αλλαγής. Η Ελλάδα είχε καθολική ψηφοφορία από την ανεξαρτησία της το 1864, αλλά απέκλειε τις γυναίκες. Την ίδια στιγμή οι προτάσεις για την γυναικεία ψήφο προκαλούσαν χλευασμό και απαξίωση, αλλά τα φεμινιστικά κινήματα τόσο στην Ελλάδα όσο και στην ταραγμένη Δύση δεν ήταν καθόλου αμελητέα. Ο γυναικείος πληθυσμός διεκδικούσε την πολιτική ισότητα και το δικαίωμα ψήφου. Στην Ελλάδα αυτό το, όχι έως τότε κεκτημένο, δικαίωμα αποκτήθηκε με τροποποίηση του Συντάγματος το 1975. Πρόκειται για το πρώτο Σύνταγμα στο οποίο διατυπώνεται πλέον ρητά ότι «οι Έλληνες και οι Ελληνίδες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου». Προσωπικότητες σαν την εμβληματική Καλλιρόη Παρέν, την οποία λοιδόρησαν, άφησαν ιστορία στα κινήματα της εποχής: η θέση της γυναίκας άλλαξε στη νεοελληνική κοινωνία σε πείσμα των σφοδρών αντιδράσεων. Έτσι, ο νόμος συμβιβάστηκε με τις απαιτήσεις της εποχής, αφού η έννοια της ηθικής και των αντιλήψεων ταρακουνήθηκε ριζικώς. Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, η πρωταγωνίστρια αγνοεί έναν νόμο σκληρό για την ίδια και την οικογένειά της, χωρίς ωστόσο να αποδοκιμάζεται. Η δικαιοσύνη κρίνεται με βάση μια ευρύτερη σφαίρα. Κατοχυρώνει αξίες ώστε να προστατεύονται οι πολίτες της και ταυτόχρονα να την προστατεύουν και οι ίδιοι. Ο νόμος δεν αποτελεί μια μονοδιάστατη έννοια που σε αυτήν βασίζεται η απονομή δικαιοσύνης αυστηρώς. Η ηθική για την έννοια της δικαιοσύνης ως πράγματι δίκαιης είναι μέρος της.
Εγκλήματα, όμως, είτε αυτά είναι πλημμελήματα είτε κακουργήματα, εξακολουθούν να συμβαίνουν προβληματίζοντας όλο το φάσμα των θεωρητικών επιστημών για τον λόγο για τον οποίο ο δράστης δρα με τρόπο ανήθικο και παράνομο. Βρίσκεται η λύση αυτών των θεμάτων στην επίτευξη καλύτερης και ποιοτικότερης παιδείας; Ο λόγος είναι κοινωνικός και ψυχολογικός ή χρειαζόμαστε αυστηρότερους νόμους ώστε να δράσει ο φόβος μπροστά σε σκληρές έννομες συνέπειες; Τα ερωτήματα αυτά δημιουργούν συζητήσεις μεγάλων διαστάσεων, κάνοντας την ηθική και τη δικαιοσύνη σύνθετες έννοιες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δικαιοσύνη, Τι ειναι το σωστό; Sandel J. Michael, Εκδόσεις Πολιτεία, 2013.
- Θ. Πανάγος, Ηθική και Δίκαιο στο Πυθαγόρειο Σύστημα, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2021.
