Του Στέργιου Παπαστεργίου,
Η πόλη της Θεσσαλονίκης χαρακτηρίζεται από πλούσια ιστορία, έχοντας φιλοξενήσει κατά καιρούς διάφορες εθνοτικές ομάδες. Μία από αυτές ήταν και οι Εβραίοι, η παρουσία των οποίων αναδεικνύεται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια τόσο μέσα από μελέτες, όσο και από πρωτοβουλίες του δήμου. Ωστόσο, μεγάλο τμήμα των κατοίκων της πόλης εξακολουθεί να αγνοεί το παρελθόν της, κάτι που καθιστά απαραίτητη την περεταίρω προσπάθεια μετάδοσης της ιστορίας.
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν κυρίως Σεφαραδίτες, δηλαδή όσοι εκδιώχθηκαν από την Ισπανία το 1492 και βρήκαν καταφύγιο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αργότερα, ακολούθησαν περισσότερες μεταναστεύσεις λόγω διαφόρων συγκυριών, με τους νεοαφιχθέντες να εγκαθίστανται κυρίως στο πεδινό τμήμα της πόλης, κάτω από την Εγνατία. Στην πορεία, οι άλλες ομάδες εβραίων (Ελληνοεβραίοι/Ρωμανιώτες, Ιταλοεβραίοι και Γερμανοεβραίοι/Ασκεναζίμ) αφομοιώθηκαν από τους Σεφαραδίτες, λόγω της αριθμητικής υπεροχής και του πνευματικού επιπέδου των τελευταίων. Η γλώσσα τους, Λαντίνο ή Λαδίνο, ένα κράμα ισπανικών και πορτογαλικών, έφτασε να γίνει η κοινή γλώσσα των εβραίων της Αυτοκρατορίας, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν σε όλους τους οικονομικούς και κοινωνικούς τομείς. Αντίθετα με την κοινή πεποίθηση πως ανήκαν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν κατά βάση φτωχοί, άνεργοι, αχθοφόροι και μικροπωλητές.
Μετά από μια περίοδο άνθησης στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οι συνθήκες γι’ αυτούς άλλαξαν δραματικά μετά το 1912, λόγω της μετάβασης από μια πολυεθνοτική αυτοκρατορία σε ένα έθνος-κράτος με κυρίαρχους τους Έλληνες. Καταστροφική για την κοινότητα ήταν και η πυρκαγιά του 1917 που έπληξε κυρίως την εβραϊκή συνοικία, αφήνοντας χιλιάδες ανθρώπους άστεγους, ορισμένους μέχρι και τις παραμονές του Β’ Π. Π. Τα γεγονότα αυτά, και ο κατά καιρούς αντισημιτισμός, προκάλεσαν μαζική φυγή στο εξωτερικό, προτού οι Ναζί αποτελειώσουν το εβραϊκό στοιχείο της πόλης το 1943. Πάντως, οι εβραίοι έχουν μια σχεδόν διαρκή παρουσία στην πόλη από το 1492 και μάλιστα μέχρι το 1912 υπερτερούσαν αριθμητικά των υπόλοιπων ομάδων. Σήμερα, μπορούμε ακόμα να διακρίνουμε ίχνη της παρουσίας τους, παρά τις διαδοχικές καταστροφές.
Από τις 59 συναγωγές που λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη τις παραμονές του 1940, σήμερα στην πόλη βρίσκουμε τρεις, δύο εκ των οποίων είναι στο ιστορικό της κέντρο. Η παλαιότερη όλων είναι η Συναγωγή των Μοναστηριωτών που βρίσκεται στην οδό Συγγρού, πάνω από την Εγνατία. Πρόκειται για ένα επιβλητικό κτίριο με δύο ορόφους, που χτίστηκε με σχέδια του Έλι Λεβί προς τιμήν των εβραίων που εκδιώχθηκαν από το Μοναστήρι μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Κατά την κατοχή βρισκόταν στο κέντρο του γκέτο της Συγγρού, και διασώθηκε λόγω του ότι χρησιμοποιήθηκε από τον Ερυθρό Σταυρό ως αποθήκη. Εκεί συγκεντρώθηκαν όσοι επέζησαν του Ολοκαυτώματος, εκλέγοντας επιτροπή για την οργάνωση της κοινωνικής τους ζωής και τη διεκδίκηση των περιουσιών τους, οι οποίες είχαν περάσει σε άλλα χέρια. Από τότε, αποτελεί την κεντρική συναγωγή της πόλης και σήμερα βρίσκεται σε εξαιρετική κατάσταση.
Η άλλη συναγωγή του κέντρου της πόλης είναι η συναγωγή Γιαντ λα Ζικαρόν που βρίσκεται επί της Βασιλέως Ηρακλείου. Το παρόν κτίριο χτίστηκε το 1984 στη θέση της μικρής συναγωγής «Καλ ντε λα Πλάσα» που καταστράφηκε από τον σεισμό του 1978. Βρίσκεται στο ισόγειο κτιρίου γραφείων και είναι αφιερωμένη στα θύματα του Ολοκαυτώματος. Στο εσωτερικό της, μπορούμε να βρούμε επιγραφές με τα ονόματα των συναγωγών που υπήρχαν στην πόλη προ του 1941, καθώς και θραύσματα ορισμένων από αυτές.
Ακριβώς απέναντι, βρίσκεται η γνωστή μας Αγορά Μοδιάνο, ή αλλιώς «Κεντρική Αγορά Τροφίμων Θεσσαλονίκης», που από τη δημιουργία της στέγαζε τα καλύτερα καταστήματα με τα κορυφαία προϊόντα της πόλης. Χτίστηκε το 1922 με αρχιτέκτονα τον σπουδαγμένο στο Παρίσι Ελί Μοδιάνο, ο οποίος έχει σχεδιάσει και το επιβλητικό κτίριο του παλαιού Τελωνείου, που σήμερα στεγάζει τον επιβατικό σταθμό του λιμένος Θεσσαλονίκης. Το 1995, η Αγορά χαρακτηρίστηκε ως διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού, ωστόσο το 2016 έκλεισε τις πύλες της καθώς τα περισσότερα καταστήματά της προοδευτικά είχαν πάψει να λειτουργούν. Νέα εξέλιξη ήρθε το 2017, όταν πέρασε στον Όμιλο Φάις και μετά από κατάλληλη αναμόρφωση άνοιξε εκ νέου το 2022 με 75 καταστήματα.
Βγαίνοντας από την έξοδο της Μοδιάνο στην Ερμού, λίγο πιο δυτικά μπορεί κανείς να συναντήσει τη στοά Ερμού, πρώην Καράσσο. Είναι μια στοά χωρίς ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον που κατασκευάστηκε το 1923 στη θέση στοάς του εβραίου επιχειρηματία Ισαάκ Καράσσο. Λειτουργεί μέχρι σήμερα όντας διάσημη για το πολύχρωμο μικρεμπόριο ραπτικής, ενώ ακόμη στεγάζει ένα χρυσοχοΐο. Συνεχίζοντας δυτικά, συναντάμε τη Στοά Σαούλ. Πρόκειται για το εμπορικό «παλάτι» των Μοδιάνο που πιθανότατα σχεδιάστηκε από τον διάσημο Ιταλό αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι. Η Στοά Σαούλ χτίστηκε το 1881 με αναγεννησιακό ύφος και στοιχεία αρ ντεκό, στο πλαίσιο του γενικότερου εκδυτικισμού της πόλης. Καταστράφηκε εν μέρει από την πυρκαγιά του 1917 και ανασχεδιάστηκε από τον Ελί Μοδιάνο. Κάποτε φιλοξενούσε 96 εργαστήρια, γραφεία και αποθήκες, σήμερα όμως ρημάζει και είναι κλειστή.
Εμπορική στοά αποτέλεσε και το σημερινό Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, που βρίσκεται ένα τετράγωνο νοτιότερα επί της οδού Αγίου Μηνά. Το κτίριο αυτό ανεγέρθηκε το 1904 από την Εβραϊκή Κοινότητα Θεσσαλονίκης και ήταν από τα ελάχιστα που διασώθηκαν από την πυρκαγιά του 1917. Ως εμπορικό κτίριο χρησιμοποιήθηκε μέχρι το 1997, στεγάζοντας μεταξύ άλλων την Τράπεζα Αθηνών και την εφημερίδα L’ Indépendant. Έχοντας ανακηρυχθεί διατηρητέο, ανακαινίστηκε από τον Οργανισμό «Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα» το 1997 παίρνοντας τη σημερινή του μορφή. Το μουσείο ιδρύθηκε το 2001 από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης και έκτοτε αποτελεί σημείο αναφοράς του Θεσσαλονικιώτικου εβραϊσμού, διαθέτοντας πλούσιο αρχείο το οποίο περιλαμβάνει από ταφόπλακες του παλαιού νεκροταφείου που καταστράφηκε από τους Ναζί, μέχρι εβραϊκά τραγούδια. Επίσης, μέρος του εν λόγω κτιρίου έχει εμπορική χρήση, στεγάζοντας το κατάστημα «Πλαίσιο».
Τέλος, στα εβραϊκά κτίρια εντάσσεται και το Γιαχουντί Χαμάμ (Χαμάμ των Εβραίων) που βρίσκεται στη γωνία Βασιλέως Ηρακλείου με Κομνηνών. Είναι ένα από τα τέσσερα Οθωμανικά λουτρά που σώζονται στην πόλη και πήρε το όνομά του από το γεγονός ότι βρισκόταν στην εβραϊκή συνοικία. Ήταν σε λειτουργία από το κτίσιμό του το 1498 μέχρι το 1912, και παρουσιάζει έντονο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον έχοντας δεκαπέντε τρούλους. Ταλαιπωρήθηκε ιδιαίτερα από επεμβάσεις επισκευής που το επιβάρυναν και από την πυρκαγιά του 1917, ενώ μετά τον Β’ Π.Π. καλύφθηκε από μαγαζάκια και λεηλατήθηκε. Αν και αποκαταστάθηκε το 1997 λειτουργώντας έκτοτε ως εκθεσιακός χώρος, είναι σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητο και δεν αναδεικνύεται όπως θα έπρεπε.
Συμπερασματικά, βλέπουμε πως παρά τις καταστροφές που υπέστη η εβραϊκή κληρονομιά της Θεσσαλονίκης, μπορούμε ακόμα να διακρίνουμε τα σημάδια της. Η επιβίωση των κτιρίων που αναφέρθηκαν εξηγείται διαφορετικά σε κάθε περίπτωση. Οι συναγωγές γλύτωσαν λόγω συγκυριών που επέτρεψαν την ύπαρξή τους έστω και με διαφορετική λειτουργία στα χρόνια της κατοχής και διέφυγαν της κατεδάφισης από το ελληνικό κράτος που αναζητούσε χώρους για ανέγερση οικοδομών. Από την άλλη, κτίρια με μη θρησκευτική λειτουργία δεν έφεραν ισχυρά σημάδια «εβραϊκότητας», οπότε διατηρήθηκαν από τους κατακτητές λόγω της χρησιμότητάς τους. Ακόμη, κοινό στοιχείο όλων των αυτών των κτιρίων είναι πως επιβίωσαν των καταστροφών που έπληξαν την πόλη όπως οι πυρκαγιές, οι σεισμοί και οι βομβαρδισμοί.
Σήμερα, αξιοποιούνται ως ένα βαθμό, με μεγάλες προοπτικές για περαιτέρω ανάδειξη, ιδίως όσον αφορά αυτά που βρίσκονται στα χέρια του ελληνικού δημοσίου και ιδιωτών. Πάντως οι συναγωγές και κυρίως το Εβραϊκό Μουσείο επιτελούν σημαντικότατο έργο για τη διατήρηση της μνήμης, σε μια Θεσσαλονίκη που σήμερα έχει χάσει τον εβραϊκό της χαρακτήρα όντας μια κατά βάση βυζαντινή πόλη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μαρκ Μαζάουερ (2006), Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων: Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950 (μτφρ. Κώστας Κουρεμένος), εκδ. Αλεξάνδρεια
- Ηλίας Μεσσίνας (1997), Οι συναγωγές της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας, Αθήνα: Γαβριηλίδης
- Ρένα Μόλχο και Βίλμα Χαστάογλου-Μαρτινίδη (2011), Ιστορία και Αξιοθέατα των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη: Μια περιήγηση, εκδ. Λυκαβηττός
- Στέλλα Καραγιάννη και Σοφία Πασσιά (2016), Στοές της Θεσσαλονίκης: Είδος προς εξαφάνιση, Επιρροές, Μεταβάσεις, Ίχνη στο αστικό τοπίο, διαθέσιμο εδώ.
- Ευαγγελία Χατζητρύφωνος (1989), «Το Οθωμανικό λουτρό της αγοράς Yahudi Hamami (Λουλουδάδικα) της Θεσσαλονίκης», Μακεδονικά, 27(1), 79–120, διαθέσιμο εδώ.
- Συναγωγή “Μοναστηριωτών”, jct.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Το κτήριο του Μουσείου, jmth.gr, διαθέσιμο εδώ.
- H ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, kis.gr, διαθέσιμο εδώ.
- ΣΤΟΑ ΜΑΛΑΚΟΠΗ, thessarchitecture.wordpress.com, διαθέσιμο εδώ.
- Η ιστορία, agoramodiano.com, διαθέσιμο εδώ.
