Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Πόσο καλοί είστε στη γεωγραφία; Οι περισσότεροι ίσως έχουμε ξεχάσει τα περισσότερα από όσα μάθαμε στο σχολείο για τη γεωμορφολογία, τις πρωτεύουσες των ευρωπαϊκών κρατών και τον άξονα της γης – αλλά ένας χάρτης μπορεί να φέρει πολλές περισσότερες πληροφορίες από τοπωνύμια, ωκεανούς και ποταμούς.
Την ιστορία των χαρτών και των περιόδων που τους διαμόρφωσαν πραγματεύεται το βιβλίο Μια ιστορία του κόσμου σε 12 χάρτες του Jerry Brotton, το οποίο προσφέρει μια ολοκληρωμένη εξερεύνηση της χαρτογραφίας και του ρόλου της στη διαμόρφωση της ανθρώπινης ιστορίας και αντίληψης. Ο Brotton, διάσημος Άγγλος μελετητής και καθηγητής Αναγεννησιακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Queen Mary, εμβαθύνει στην περίπλοκη σχέση μεταξύ χαρτών και εξουσίας, δείχνοντας πως οι χάρτες όχι μόνο αντανακλούν την κατανόησή μας για τον κόσμο, αλλά και την επηρεάζουν ως τον βαθμό στον οποίο μπορούν να διαμορφώνουν τις ιδεολογίες και τις πεποιθήσεις. Το συγκεκριμένο έργο κυκλοφορεί πλέον και για το ελληνόφωνο κοινό από τις Εκδόσεις Ψυχογιός, σε μετάφραση του Δημήτρη Σταυρόπουλου.
Η αφήγηση του Brotton εκτείνεται από τη «Γεωγραφία» του Πτολεμαίου τον δεύτερο αιώνα μ.Χ. έως τη σύγχρονη εποχή του Google Earth, παρέχοντας μια διαχρονική αναπαράσταση της δύναμης των χαρτών. Καθένας από τους δώδεκα χάρτες που επέλεξε ο Brotton αναλύεται σχολαστικά, για να αποκαλύψει τα ιδεολογικά και πολιτισμικά πλαίσια από τα οποία προέκυψαν. Αυτή η θεματική προσέγγιση, οργανώνοντας τους χάρτες σε κατηγορίες όπως η επιστήμη, η πίστη, το χρήμα και η ισότητα, επιτρέπει στους αναγνώστες να κατανοήσουν πως οι χάρτες έχουν χρησιμοποιηθεί, για να επιβεβαιώσουν την εξουσία, να μεταδώσουν θρησκευτικές πεποιθήσεις και να επηρεάσουν την κοινωνικοπολιτική δυναμική.
Η ακαδημαϊκή αυστηρότητα του συγγραφέα είναι εμφανής στη λεπτομερή εξέταση κάθε χάρτη. Για παράδειγμα, το έργο του Πτολεμαίου περιείχε πάνω από μια χιλιετία ελληνικής γεωγραφικής σκέψης, επηρεάζοντας τις μελλοντικές γενιές. Ο χάρτης του ισλαμικού κόσμου το 1154 από τον μελετητή Muhammad al-Idrisi αποτελεί παράδειγμα της πλούσιας ανταλλαγής γνώσεων μεταξύ της μουσουλμανικής Ανατολής και της Χριστιανικής Δύσης, ενώ ο μεγαλύτερος γνωστός χάρτης του μεσαιωνικού κόσμου, Hereford Mappa Mundi (1300), συνδυάζει την κλασική και βιβλική παράδοση με την Ιερουσαλήμ στο επίκεντρο.
Ο Brotton τονίζει, επίσης, τον υποκειμενικό χαρακτήρα της χαρτογραφίας, επεξηγώντας πώς οι χάρτες σχεδιάζονται επιλεκτικά, για να εξυπηρετούν τα συμφέροντα των δημιουργών τους. Αυτό το σημείο γίνεται οδυνηρά μέσω του παραδείγματος του άτλαντα του Ortelius του 1570, ο οποίος δηλώνει ρητά ότι ορισμένα στοιχεία τροποποιήθηκαν ή παραλείφθηκαν με βάση τη διακριτική ευχέρεια, υπογραμμίζοντας τις πολιτικές και ιδεολογικές προκαταλήψεις που είναι εγγενείς στη δημιουργία χαρτών. Στο σήμερα, η συζήτηση του Brotton για τις σύγχρονες τεχνολογίες χαρτογράφησης, ιδιαίτερα το Google Earth, προσφέρει ένα συμπέρασμα που προκαλεί σκέψη στο βιβλίο. Εξερευνά τη διττή φύση τέτοιων τεχνολογιών – ως εργαλεία ενδυνάμωσης και όργανα επιτήρησης – υπογραμμίζοντας την περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ της τεχνολογικής προόδου και των ηθικών θεωρήσεων.
Ενώ το βιβλίο είναι επιστημονικό, είναι προσβάσιμο σε ένα ευρύτερο κοινό χάρη στο συναρπαστικό αφηγηματικό ύφος του Brotton. Ωστόσο, ορισμένοι αναγνώστες μπορεί να βρουν την πυκνότητα των πληροφοριών αρκετά έντονη. Το επιστημονικό βάθος του βιβλίου είναι ταυτόχρονα ένα πλεονέκτημα και ένας περιορισμός – ενώ παρέχει μια λεπτομερή κατανόηση του ιστορικού πλαισίου κάθε χάρτη, μπορεί να είναι πολύ λεπτομερής για όσους αναζητούν μια πιο ελαφριά ανάγνωση σχετικά με τη χαρτογραφία, αλλά σίγουρα ενδείκνυται για τους λάτρεις της ιστορίας και της γεωγραφίας, που αποτελούν άλλωστε συγγενείς επιστήμες.
Συνοψίζοντας, το συγκεκριμένο πόνημα είναι ένα πλούσιο και συναρπαστικό ταξίδι στην ιστορία της χαρτογραφίας. Οι επιστημονικές γνώσεις και η ελκυστική αφήγηση του Brotton τον καθιστούν μια πολύτιμη πηγή για τους αναγνώστες που ενδιαφέρονται να κατανοήσουν πώς οι χάρτες έχουν διαμορφώσει τον κόσμο μας και συνεχίζουν να επηρεάζουν τις αντιλήψεις μας. Τελικά, οι χάρτες στο συγκεκριμένο έργο δεν αποτελούν απλά πηγές πληροφοριών, αλλά αντικατοπτρίζουν την κοσμοθεωρία των ανθρώπων και των κοινωνιών που τους παρήγαγαν. Είναι ένα βιβλίο που αξίζει να υπάρχει στη βιβλιοθήκη κάθε ιστοριοδίφη και μελετητή, αλλά μπορεί να παρέχει σημαντικές πληροφορίες και τροφή για σκέψη σε κάθε ενδιαφερόμενο.
