Του Φωκίωνα Δανιηλίδη,
Η πτώση της ”Res Publica” και η μετάβαση της αρχαίας Ρώμης σε μία αυτοκρατορία απασχολεί μέχρι σήμερα την ιστορική κοινότητα. Ορισμένοι μελετητές κατακρίνουν μορφές όπως τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Αύγουστο, καθιστώντας τους υπεύθυνους για την κατάλυση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, ενώ άλλοι τους εξυμνούν, υποστηρίζοντας πως οδήγησαν την Ρώμη σε μία περίοδο ευημερίας και σταθερότητας. Ανεξαρτήτως των προσωπικών πεποιθήσεων του καθενός, κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως η Δημοκρατία των Ρωμαίων, είχε, ουσιαστικά, ήδη καταρρεύσει πολύ πριν την μοναρχία του Αυγούστου το 27 π.Χ.
Οι πρώτες ρωγμές στο παραδοσιακό σύστημα διακυβέρνησης στην Ρώμη, εμφανίστηκαν με την άνοδο του Σύλλα στην εξουσία, σχεδόν πενήντα χρόνια νωρίτερα. Ο ίδιος είχε ξεκινήσει σε έναν εμφύλιο πόλεμο που διήρκεσε από το 88 μέχρι το 82 π.Χ., ο οποίος έληξε με νίκη του. Με τους πολιτικούς του αντιπάλους να έχουν πλέον εξοντωθεί, ανάγκασε την Σύγκλητο να τον εκλέξει Δικτάτορα, παραχωρώντας του, παράλληλα, όλες τις εξουσίες του πολιτεύματος. Αξίζει να σημειωθεί πως η Δικτατορία δεν δινόταν εύκολα σε κάποιον, πόσο μάλλον κατά παραγγελία, αλλά μονάχα σε περιόδους κρίσεων, όπου μέχρι και οι Ύπατοι δεν θεωρούνταν αρκετά ικανοί να αντιμετωπίσουν έναν κίνδυνο και για αυτόν τον λόγο η Δημοκρατία εναπόθετε τις ελπίδες της στα χέρια ενός ικανού ανθρώπου. Αυτό, προφανώς, δεν ίσχυε στην περίπτωση του Σύλλα, καθώς δεν υπήρχε καμία αρκετά σημαντική απειλή για την Ρώμη, που θα μπορούσε να δικαιολογήσει μία τέτοια απόφαση. Ο νέος Δικτάτορας, δεν άργησε να προβεί σε εμφανέστατη κατάχρηση των νέων του εξουσιών και το 83 π.Χ., αποφάσισε να συγκεντρώσει τα ονόματα των τελευταίων του αντιπάλων σε μία λίστα και, ύστερα, να διατάξει την εκτέλεσή τους, προσφέροντας χρηματικό έπαθλο σε όποιον ενίσχυε στην σύλληψή τους. Το γεγονός αυτό, το οποίο θεωρείται από τα πιο αιματηρά στην ιστορία της Ρώμης, έμεινε γνωστό ως «οι Προγραφές».
Η τυραννική αυτή πράξη στιγμάτισε την ρωμαϊκή κοινωνία για πολλά χρόνια. Από τον θάνατο του Σύλλα το 79 π.Χ., υπήρξαν όλο και περισσότερες περιπτώσεις όπου η ”Res Publica” καταπατήθηκε από ανταγωνιστικές φατρίες που ήθελαν μονάχα να εδραιώσουν την εξουσία τους, όμως κανένας δεν τόλμησε να αναβιώσει τον τρόμο των Προγραφών. Μέχρι και ο Ιούλιος Καίσαρας, ο ίδιος άνδρας που ανάγκασε την Σύγκλητο να τον εκλέξει Δικτάτορα δια βίου, που είχε δηλώσει απόγονος της θεάς Αφροδίτης και που κατέληξε να σκοτώσει εκατομμύρια στους πολέμους του, δεν κατέφυγε ποτέ σε αυτές, μάλλον επειδή ο ίδιος είχε ζήσει την φρίκη της σφαγής εκείνης. Το ίδιο, ωστόσο, δεν ίσχυε για τον θετό υιό του, τον Οκταβιανό-Αύγουστο, και τους δύο συνεργάτες του, τον Μάρκο Αντώνιο και Λέπιδο.
Οι τρεις αυτοί άνδρες είχαν σχηματίσει το 43 π.Χ., έναν συνασπισμό μεταξύ τους, την «Τριανδρία για την αποκατάσταση της Δημοκρατίας». Αν και δήλωναν πως ο σκοπός τους ήταν ο ίδιος που αναφέρεται στην ονομασία, στην πραγματικότητα, ο καθένας τους είχε αρκετή δύναμη στα χέρια του ως μέλος της Τριανδρίας, που θα μπορούσε να συγκριθεί ίδια με εκείνη ενός Δικτάτορα. Όπως ήταν φυσικό, όλοι τους είχαν πολλούς εχθρούς που ήθελαν να εξαλείψουν, προτού μπορέσουν να συνεχίσουν ακάθεκτοι την πολιτική τους σταδιοδρομία. Ο Οκταβιανός, ο Αντώνιος και ο Λέπιδος, ανήκαν σε μία γενιά που δεν είχε πραγματικά ζήσει τον τρόμο της Δικτατορίας του Σύλλα. Το μοναδικό μέλος που ήταν εν ζωή τότε ήταν ο Λέπιδος που ήταν, ωστόσο, μονάχα 6 ετών, όταν ο Δικτάτορας κατέφυγε στις Προγραφές. Επομένως, η επανάληψη των πράξεών του δεν φαίνονταν ιδιαίτερα σκανδαλώδης στα μάτια της Τριανδρίας.
Δεν πέρασε ούτε ένα έτος μετά την σύναψη της συμμαχίας, όταν ξεκίνησαν ξανά οι προγραφές. Η Τριανδρία είχε συγκεντρώσει σε μία λίστα 2300 ονόματα, σχεδόν τα πενταπλάσια από εκείνα που σημείωσε ο Σύλλας στις Προγραφές του, πολλοί εκ των οποίον δεν είχαν εναντιωθεί ποτέ στον συνασπισμό τους. Η εκτέλεση ορισμένων ανθρώπων δόθηκε ως διαταγή από τα μέλη της, μονάχα επειδή τύγχανε να είχαν πολυτελή σπίτια ή πολλούς πόρους στο όνομά τους, με σκοπό αυτά να δημευθούν. Για τις επόμενες μέρες, ένα έντονο κύμα τρόμου εξαπλώθηκε στην ρωμαϊκή πρωτεύουσα. Ο ιστορικός Αππιανός περιγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια την σφαγή που ακολούθησε. Πολλοί από τους σημειωμένους προσπάθησαν να ξεφύγουν, όμως οι γείτονες, οι φίλοι, μέχρι και τα ίδια τους τα παιδιά, τους κατέδιδαν. Ένας άνδρας, βλέποντας πως δύο στρατιώτες πλησίαζαν να τον σκοτώσουν, πήδηξε μέσα σε ένα σωρό από κοπριά για να γλιτώσει, όμως αναγκάστηκε, ύστερα, να αποδεχθεί την μοίρα του, όταν οι κυνηγοί του ξεκίνησαν να τον καρφώνουν με τις λόγχες τους μέσα στην κρυψώνα του. Μέχρι και τα νεαρά παιδιά δεν ήταν ασφαλή από την Τριανδρία, όπως μαρτυρά και μία αναφορά του ιστορικού για την δολοφονία ενός μαθητή. Σύμφωνα με αυτόν, ο δάσκαλος του νεαρού αποπειράθηκε να τον προστατέψει με το ίδιο του το σώμα, όμως οι στρατιώτες δεν σταμάτησαν και, ύστερα, δολοφόνησαν και τον μαθητή του.
Η μοίρα της ”Res Publica” σφραγίστηκε οριστικά με τον θάνατο του πιο γνωστού Συγκλητικού της ύστερης Δημοκρατίας, τον Μάρκο Κικέρωνα. Ο Κικέρων ήταν βαθύτατα πιστός στις δημοκρατικές παραδόσεις και είχε υποστηρίξει τις πεποιθήσεις του έμπρακτα στην σταδιοδρομία του. Ήταν από τους λίγους που αρνήθηκαν τις θεϊκές τιμές που του προσέφεραν οι ανατολικές επαρχίες της Ρώμης και είχε αποτρέψει ένα πραξικόπημα κατά την διάρκεια της Υπατείας του. Φέρεται όμως να υπέγραψε την καταδίκη του όταν εναντιώθηκε στον Μάρκο Αντώνιο, όταν εκφώνησε τους Φιλιππικούς του λόγους το 44 π.Χ., όπου τον κατέκρινε για τις μοναρχικές του τάσεις. Όπως ήταν φυσικό, ο Αντώνιος διέταξε την εκτέλεσή του και ο ίδιος προσπάθησε να ξεφύγει, με τους ντόπιους κατοίκους, στους οποίους ο Κικέρων ήταν πιο αρεστός, να τους δίνουν ψευδείς πληροφορίες, σε μία προσπάθεια να τον σώσουν, όμως, τελικά, προδόθηκε από έναν τσαγκάρη. Ο ρήτορας λέγεται πως δεν προέβαλε καμία αντίσταση και πως, αντιθέτως, προσέφερε το κεφάλι του στον δολοφόνο του, ο οποίος του το έκοψε. Τότε, εκείνο, μαζί με τα χέρια του, με τα οποία είχε συγγράψει τόσους λόγους κατά του Αντωνίου, κρεμάστηκαν στις πύλες του κτηρίου όπου η Σύγκλητος συνεδρίαζε.
Έτσι πέθανε ο Μάρκος Κικέρων και τα χείλη της ”Res Publica” σφραγίστηκαν οριστικά. Ακόμα και οι αντιδημοκρατικοί της Ρώμης, συμφωνούσαν πως ήταν ένας γενναίος άνδρας που δεν δίσταζε να υπερασπιστεί την Δημοκρατία με τα λόγια του. Όπως δήλωσε ο αυγούστειος ιστορικός, Βελλήιος Πατέρκουλος, μέσα από το έργο του: «Μάρκο Αντώνιε, από τον Μάρκο Κικέρωνα δεν στέρησες τίποτα, παρά μία ζωή που θα ήταν γεμάτη αγωνία και γήρανση και τόση οδύνη που, μέχρι και ο ίδιος, προτίμησε τον θάνατο στα χέρια της Τριανδρίας, παρά μία ύπαρξη με εσένα στην εξουσία. Δεν αναίρεσες, ωστόσο, την φήμη του και τις ένδοξες πράξεις και τα λόγια του, αλλά τα μεγιστοποίησες! Εκείνος θα παραμείνει αξέχαστος στην μνήμη των ανθρώπων και για όσο αυτό το σύμπαν, είτε δημιουργήθηκε από τους Θεούς, είτε κατά τύχη, παραμένει ακέραιο, ένας κόσμος τον οποίο μονάχα αυτός μπόρεσε πραγματικά να παρατηρήσει με την ψυχή του, να αντιληφθεί με την νοημοσύνη του και να φωτίσει με τους λόγους του, θα συνοδεύεται για πάντα από την ευλογία του Κικέρωνα» (Paterculus 2.66).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Christopher Mackay (2013), Αρχαία Ρώμη: Στρατιωτική και πολιτική ιστορία, Αθήνα, εκδ. Παπαδήμα.
- Paterculus (1961), Historia Romana (μετάφραση Frederick Shipley), Λονδίνο, εκδ. Harvard University Press.
- John Percy Vyvian Dacre Balsdon (1976), “Augustus-Augusta”, Oxford Classical Dictionary, εκδ. Oxford University Press, Νέα Υόρκη, σελ. 151.
- Mary Beard (2017), SPQR: Ιστορία της αρχαίας Ρώμης (μετάφραση Κώστας Κουρεμένος), Αθήνα, εκδ. Αλεξάνδρεια.
- Werner Eck (2014), Η εποχή του Αυγούστου (Μετάφραση/Επιμέλεια: Ανδρέας Μιχαλόπουλος), Αθήνα, εκδ. Πεδίο.
- Α. Χανιώτης, (2021), Η εποχή των κατακτήσεων: Ο ελληνικός κόσμος από τον Αλέξανδρο στον Ανδριανό (336 π.Χ.-146 μ.Χ.), Ηράκλειο, εκδ. Πανεπιστημίου Κρήτης
- Αππιανός (2008), Άπαντα (Τόμος δωδέκατος), Αθήνα, εκδ. Κάκτος.
- Διονύσης Δ. Χατζόπουλος (2015), Ιστορία του Ρωμαϊκού Κράτους (επιμέλεια Φωτεινή Β. Πέρρα), Αθήνα, εκδ. Ηρόδοτος.
- Παναγιώτης Φούγιας (2001), Κικέρων: Ο Ελληνολάτρης Φιλόσοφος Ρήτορας, Αθήνα, εκδ. Εκδοτικός Οργανισμός Λιβανή.
