Η εμφάνιση του Ηρακλή στην αρχαϊκή αττική εικονογραφία και η σχέση του με τους Πεισιστρατίδες

Του Χρήστου Ζησιάδη,

Κατά την αρχαϊκή περίοδο, περίπου στα μέσα του 6^ου αιώνα π.Χ., στην περιοχή της Αττικής οι εικαστικές τέχνες βρίσκονται σε άνθιση. Τα στοιχεία των απεικονίσεών της αντλούνται κυρίως από τον μύθο. Ένα από τα πρόσωπα που εμφανίζεται τακτικά, σε σημείο μάλιστα να φτάνει το 1/3 των εικονογραφήσεων της εποχής, είναι ο Ηρακλής. Σκηνές από διάφορα γεγονότα της ζωής του ήρωα μπορούν να βρεθούν από ανάγλυφες διακοσμήσεις ναών και αγάλματα, μέχρι και στην αγγειογραφία. Αν και δεν αποτελεί κάτι σπάνιο η απεικόνιση του ήρωα στον ελλαδικό χώρο, όσον αφορά την περιοχή της Αττικής είναι κάτι το αξιοπερίεργο, καθώς καμία από τις σημαντικές δραστηριότητές του δεν εκτυλίχτηκαν στον χώρο αυτόν και ούτε οι ίδιοι οι κάτοικοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως Ηρακλείδες, δηλαδή απόγονοι του Ηρακλή όπως χαρακτηρίζονταν κυρίως οι Πελοποννήσιοι. Εύλογα τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα: Προς τι αυτή εμμονή στο πρόσωπο του συγκεκριμένου ήρωα;

Καταρχάς θα πρέπει να αναφέρουμε πως ο Ηρακλής ήταν αγαπητός πανελλαδικά πολύ πριν τον 6ο αιώνα. Για πολλούς συγγραφείς, όπως τον ποιητή Πίνδαρο, ήταν ο ιδρυτής πολλών αθλημάτων, αλλά και των Ολυμπιακών Αγώνων. Αποτελούσε πρότυπο και ιδανικό σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, καθώς όλοι μπορούσαν να ταυτιστούν και να θαυμάσουν τον ρωμαλέο ήρωα, ο οποίος ύστερα από πολλούς κόπους κατάφερε να δοξαστεί μεταξύ των ανθρώπων και στη συνέχεια να αποθεωθεί. Υπήρξε ευεργέτης πόλεων και ιδιωτών, ικανότατος μαχητής και ήταν από τους πρώτους που έστρεψαν το βλέμμα τους πέρα από τον τότε ελλαδικό χώρο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το πρόσωπό του να καθιερωθεί ως πρότυπο ηγέτη. Επιπλέον, δεν ήταν λίγες οι οικογένειες τυράννων και βασιλέων, οι οποίες ισχυρίζονταν πως είναι απόγονοί του, από τα αρχαϊκά μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια.

Όσον αφορά την περίπτωση της Αττικής, η «υιοθέτηση» του Ηρακλή φαίνεται πως έγινε με έναν κάπως διαφορετικό τρόπο. Γνωρίζουμε από τα Ομηρικά Έπη, ακόμα, πως η Αθηνά θεωρούνταν προστάτιδα του Ηρακλή. Αυτό φαίνεται ακόμα και στην εικονογραφία του 6ου αιώνα π.Χ., καθώς υπάρχει πλήθος σκηνών με τη Θεά —και αρκετές φορές δίχως κάποιον προφανή ιστορικό ή μυθολογικό λόγο— να βρίσκεται στο πλευρό του ήρωα κατά τη διάρκεια των Άθλων του και όχι μόνο. Ένας άλλος λόγος της ξαφνικής κυριαρχίας των σκηνών του ήρωα στην τέχνη είναι και η εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπών από τον τύραννο της Αθήνας Πεισίστρατο. Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε πως η έννοια του τυράννου δεν πρέπει να συγχέεται με τη σημερινή της ερμηνεία. Τύραννος ονομαζόταν το άτομο που συγκέντρωνε όλες τις εξουσίες στο πρόσωπό του, χωρίς να συνδέεται απαραίτητα με τη σύγχρονη αρνητική χροιά της λέξης.

Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, ο Πεισίστρατος επέβαλε την τυραννίδα στην Αθήνα τρεις φορές. Αν κάποιος μελετήσει προσεκτικότερα τους τρόπους με τους οποίους καθιέρωσε την εξουσία του, θα διαπιστώσει πως υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία με κάποιες από τις επικρατέστερες σκηνές του Ηρακλή στην τέχνη. Αν και θα θεωρούνταν ασέβεια εκείνη την εποχή να ισχυριστεί κάποιος πως ταυτίζεται με έναν θεό, φαίνεται πως υπάρχει πλήθος έμμεσων αναφορών που εξυπηρετούν αυτόν τον σκοπό.

Μία από τις αγαπημένες σκηνές της Αθηναϊκής εικονογραφίας είναι αυτή της Αποθέωσης του Ηρακλή. Η συγκεκριμένη σκηνή υπάρχει στο αέτωμα που βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης, αλλά και σε πολλά αγγεία όπως αυτό του Ζωγράφου του Λυσιππίδη και θυμίζει γεγονότα από την άνοδο του τυράννου. Τόσο ο Ηρόδοτος όσο και άλλοι συγγραφείς, αναφέρουν τη δεξιοτεχνική απάτη που ενορχήστρωσε ο Πεισίστρατος, προκειμένου να επανέλθει στην Αθήνα από την εξορία του για δεύτερη φορά. Η ιστορία έχει ως εξής: αφού πρώτα έφτασαν κάποιοι κήρυκες στην πόλη, προκειμένου να ανακοινώσουν πως η Αθηνά τιμά τον Πεισίστρατο περισσότερο από όλους τους θνητούς, στη συνέχεια ανέβηκε ο ίδιος σε ένα άρμα συνοδευόμενος από μία ψηλή και όμορφη γυναίκα, ονόματι Φύη, μεταμφιεσμένη ως Αθηνά, η οποία ήρθε, προκειμένου να χρίσει τον Πεισίστρατο άρχων της πόλης. Η πομπή κατέληξε στην Ακρόπολη και οι πολίτες πράγματι τον πίστεψαν και τον δέχτηκαν. Η εξουσία του διήρκησε, χωρίς να είναι βέβαιο, για μόλις δύο χρόνια και στη συνέχεια εξορίστηκε και πάλι.

Την τρίτη φορά που κατάφερε να επιβάλει την εξουσία τη διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής του και εφάρμοσε ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο έργων στην πόλη της Αθήνας όπως αυτή του υδραγωγείου, του εκατόμπεδου στην Ακρόπολη και του ναού του Ολυμπίου Διός. Αυτή είναι και η περίοδος όπου η αττική αγγειοπλαστική άρχισε να ανθεί και να ανταγωνίζεται την Κορινθιακή, η οποία ήταν κυρίαρχη τα προηγούμενα χρόνια. Επίσης, κατά τη διάρκεια της ηγεσίας του ιδρύεται η πρώτη βιβλιοθήκη του αρχαίου ελληνικού κόσμου, σπουδαιότερη της οποίας υπήρξε μόνο αυτή της Αλεξάνδρειας κατά τα ελληνιστικά χρόνια, όπου καταγράφονται τα Ομηρικά Έπη και συλλέγονται έργα πολλών συγγραφέων. Παράλληλα, ανανεώνονται οι μεγάλες γιορτές της Αθήνας όπως τα Παναθήναια και τα Διονύσια και εισάγονται ποιητικοί, αθλητικοί και μουσικοί αγώνες στις γιορτές.

Είναι πολύ πιθανόν πως στα πλαίσια εισαγωγής των μουσικών αγώνων και απαγγελίας των Ομηρικών Επών από τους γιους του Πεισίστρατου, να κάνει την εμφάνισή της η σκηνή του Ηρακλή μουσικού, ο οποίος συνήθως απεικονίζεται να ανεβαίνει στο βάθρο κρατώντας κιθάρα και δίπλα να του να στέκεται η Αθήνα. Δεν υπάρχει καμία αφήγηση, στον γνωστό για εμάς τουλάχιστον μύθο, που να αναφέρεται στην ενασχόληση του Ήρωα με τη μουσική σε δεξιοτεχνικό επίπεδο, όπως δείχνουν οι συγκεκριμένες εικονογραφήσεις. Αναφέρομαι σε δεξιοτεχνικό επίπεδο, επειδή ο ήρωας κρατάει κιθάρα που ήταν το όργανο των επαγγελματιών και όχι λύρα, που χρησιμοποιούταν κυρίως για μαθησιακούς σκοπούς. Επιπλέον, το γεγονός ότι ανεβαίνει σε βάθρο φανερώνει πως ο Ηρακλής έλαβε μέρος σε μουσικό αγώνα και μάλιστα διακρίθηκε. Φαίνεται πως οι Αθηναίοι προσπαθούσαν να αποδώσουν στο πρόσωπό του τα ιδανικά του καλλιεργημένου ανθρώπου της εποχής, διαφοροποιώντας τη μέχρι τότε υπάρχουσα παράδοση του μύθου.

Άλλο παράδειγμα εισαγωγής νέων ή παραλλαγής ήδη γνωστών σκηνών από τον μύθο της εποχής, προκειμένου να εξυπηρετήσουν ένα συγκεκριμένο είδος αφήγησης για τον ήρωα είναι ο άθλος με τον Κέρβερο. Μία τέτοια εικονογραφία εμφανίζεται στο αγγείο του Ζωγράφου του Ανδοκίδη, 520-515 π.Χ. Στη νέα εκδοχή της σκηνής ο Ήρωας δε φέρνει τον κέρβερο με τη βία, αλλά χρησιμοποιεί τη πειθώ, θέλοντας έτσι να αναδείξει και αυτή τη πλευρά της προσωπικότητάς του.

Συνοψίζοντας, αν και η συμβολή των Πεισιστρατίδων στη διάδοση και δημιουργία νέων ιστοριών του Ηρακλή κατά τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. είναι δεδομένη, δε θα πρέπει να τη συγχέουμε εννοιολογικά με την έννοια της σύγχρονης μορφής της προπαγάνδας. Φαίνεται πως οι δημιουργοί των σκηνών αυτών δεν ήταν υποχρεωμένοι να αφηγηθούν τις ιστορίες αυτές με έναν συγκεκριμένο τρόπο, αλλά είναι πολύ πιθανόν να το έκαναν στα πλαίσια της ευνοϊκότερης μεταχείρισης από τον τύραννο. Μην ξεχνάμε άλλωστε πως αυτή είναι εποχή εισαγωγής διάφορων νεοτερισμών στη θρησκεία και στις παραδόσεις. Αυτό που φαίνεται να έκαναν, όμως, είναι η εκμετάλλευση της ήδη υπάρχουσας παράδοσης της εποχής προς όφελός τους, νομιμοποιώντας έμμεσα τις πράξεις τους και το δικαίωμα τους στην εξουσία, καθώς προερχόντουσαν από θεϊκή εντολή.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ο Ηρακλής και η Ευριπίδεια δραματουργία, διπλωματική εργασία Θεοδώρου Γ. Τασιακόπουλου, Καλαμάτα 2016, amitos.library.uop.gr, Διαθέσιμο εδώ
• Αναπαράσταση και Πολιτική: Ο ρόλος των εικόνων στην προβολή και τη διαμόρφωση της πολιτικής ιδεολογίας τον 6ο αιώνα π.Χ., διπλωματική εργασία Αικατερίνης Μαδένη, Κομοτηνή 2020, helit.duth.gr, Διαθέσιμο εδώ
• Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της, greek-language.gr, Διαθέσιμο εδώ