Της Ευθυμίας Γκαμπέση,
Στις μέρες μας γίνεται λόγος για μια έννοια, που ίσως ακούτε συχνά, τη λεγόμενη «έκπτωση των θεσμών». Πρόκειται για μια κοινωνική παθογένεια που οδηγεί σε μια κοινωνική «παράλυση». Υπάρχει έντονο και διάχυτο το φαινόμενο της απαξίωσης των θεσμών και πολλές φορές, δυστυχώς, αυτή η σχέση είναι αμφίδρομη. Ένας θεσμός δημιουργείται πρωταρχικά από τα άτομα, με στόχο να διατελέσει έναν συγκεκριμένο σκοπό, να καλύψει κάποιες ανάγκες της κοινωνίας και βασική του προϋπόθεση είναι να αντέχει στον χρόνο. Σε περίπτωση που δεν εξυπηρετεί τους αρχικούς του σκοπούς, έχει δύο επιλογές: είτε να αναβαθμιστεί, να τροποποιηθεί δηλαδή, προκειμένου να συνεχίσει να καλύπτει αυτές τις ανάγκες, ή να σταματήσει να υπάρχει. Το σχολείο, η πολιτική, ακόμη και η θρησκεία σε μικρότερο βαθμό, έχουν περάσει σε δεύτερη μοίρα, αγκομαχούν να παρεισφρήσουν στην καθημερινότητά μας με τον τρόπο που έκαναν κάποτε.
Πού, όμως, οφείλεται αυτή η έκπτωση των θεσμών; Μια θεωρία είναι ότι η ραγδαία ανάπτυξη του ατομικισμού και του ορθολογικού ωφελιμισμού είναι μία από τις βασικότερες αιτίες. Αυτή η θεωρία έγκειται στο φάσμα ιδεών του Φιλελευθερισμού και αναφέρεται ως τάση που ωθεί τα άτομα στο να εστιάζουν την προσοχή τους στον ιδιωτικό τομέα. Πιο συγκεκριμένα, το ατομικό συμφέρον γίνεται το κέντρο βάρους, με την πραγματοποίηση των προσωπικών φιλοδοξιών και την εξασφάλιση κέρδους να αποτελούν αυτοσκοπό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αμφισβητούνται οι κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί. Η κοινωνία στο σύνολό της παραμερίζεται, οι άνθρωποι απομακρύνονται από τα κοινά και η συμμετοχή ολοένα και μειώνεται. Και στον βωμό της προσωπικής ευημερίας «θυσιάζεται» και το αίσθημα της αλληλεγγύης, της συλλογικότητας, της ομαδικότητας. Κυνηγάμε ένα ατομοκεντρικό όνειρο, ξεχνώντας το κοινωνικό πλαίσιο.
Η παγίωση αυτών των «νοσηρών» συνεπειών ελλοχεύει κινδύνους για το κοινωνικό γίγνεσθαι. Σαφέστερα, αποδυναμώνονται η ίδια η δημοκρατία και οι θεσμοί της. Κάτι τέτοιο μπορεί εύκολα, σχεδόν αβίαστα, να οδηγήσει σε χειραγώγηση και δημαγωγία, ακόμη και σε αυταρχισμό. Ακόμη, έχει αρχίσει ήδη ο διάλογος για μία έκπτωση αξιών, κάτι που δε θα έπρεπε να προβληματίζει μόνο τους δημόσιους διανοούμενους και κοινωνιολογικούς μελετητές, αλλά και τον κάθε πολίτη ξεχωριστά. Αποτελούν οι αξίες στη σύγχρονη εποχή ένα εγχειρίδιο για τον δημόσιο βίο ή έχουν τεθεί σε παύση;
Αυτή η συζήτηση «γεννά» ερωτήματα. Για παράδειγμα, υπάρχει, πλέον, ένας συνδετικός κρίκος που ενώνει την κοινωνία; Ένας κοινωνικός θεσμός, υπάρχων ή ανερχόμενος που να μπορεί να αποτελέσει το «φάρμακο» που έχουμε ανάγκη; Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθούμε στις θεωρίες του Robert Bellah και του Alexis de Tocqueville πάνω σε αυτό το θέμα. Ήδη από τον 20ό αιώνα, στην Αμερική, ο ατομικισμός γνώριζε ιδιαίτερη άνθιση, ωστόσο υπήρχε ακόμη ένας θεσμός που ένωνε τους ανθρώπους: η θρησκεία.
Στην Ελλάδα του σήμερα, στη χώρα αν μη τι άλλο των γερόντων, υπάρχει ακόμη το θρησκευτικό στοιχείο, αλλά είναι αμφιλεγόμενο το αν είναι τόσο ισχυρό, ώστε να πάρει στην πλάτη του το βάρος, την ευθύνη και τον τίτλο του ενοποιητικού θεσμού. Τα ΜΜΕ από την άλλη είναι πολύ νέα —νεογνά θα λέγαμε—, για να θεωρηθούν ένας στιβαρός θεσμός, και μάλιστα «συγκολλητικός». Σίγουρα, τις περισσότερες φορές λειτουργούν αποσχιστικά, ωστόσο δεν πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι έχουν συνεισφέρει με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στη βελτίωση καταστάσεων (λ.χ. κίνημα του #metoo).
Συνοψίζοντας, υπάρχει ανάγκη για μεγαλύτερη συμμετοχή, για κοινωνική και πολιτική συνειδητότητα, για εθελοντισμό και συμβολή σε δημόσιους οργανισμούς (π.χ. συνδικάτα). Αυτό θα έχει ως απόρροια και την ανάπτυξη, ή αναζωπύρωση, του αισθήματος της αλληλεγγύης και της αλληλο-βοήθειας. Ο κολεκτιβισμός, λοιπόν, δε θα βρίσκεται, πλέον στην αντίπερα όχθη του ατομικισμού και, έτσι, δημόσια και ιδιωτική σφαίρα θα μπορούν να συνυπάρχουν αρμονικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ατομικισμός: Προέλευση και κύρια χαρακτηριστικά, meygeia.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- Έκπτωση θεσμών, newsbreak.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- ΕΚΠΤΩΣΗ ΑΞΙΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΘΕΣΜΩΝ, Μανώλης Δρεττάκης, manolisdrettakis.gr. Διαθέσιμο εδώ.
-
«Συνήθειες της καρδιάς» και ατομικισμός, ejournals.epublishing.ekt.gr. Διαθέσιμο εδώ.
