Του Δημήτρη Μπουτσικάρη,
Ο Καζαντζάκης είναι ο πιο μεταφρασμένος συγγραφέας της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Όμως, μεγάλο μερίδιο στην αναγνωρισιμότητά του πέρα από τα ελληνικά σύνορα είχε και η έβδομη τέχνη, όπου σημαντικοί σκηνοθέτες, όπως ο Μάρτιν Σκορσέζε, έφεραν τα έργα του στη μεγάλη οθόνη. Επίσης, ο ίδιος ο Καζαντζάκης ήταν ένας συγγραφέας που ακόμα και αν δεν το ήξερε, σκεφτόταν κινηματογραφικά. Ο ίδιος είχε αναπτύξει μεγάλη αγάπη για το σινεμά και η διαμονή του στο Κίεβο, το 1928, τον έφερε πολύ κοντά σε αυτό, σε μια εποχή όπου ο σοβιετικός κινηματογράφος μεγαλουργούσε και σκηνοθέτες όπως ο Σεργκέι Αϊζενστάιν και ο Ντζίγκα Βερτώφ δημιούργησαν ταινίες που, ακόμα και σήμερα, αποτελούν σημείο αναφοράς στην ιστορική πορεία του σινεμά.
Όσο βρισκόταν στο Κίεβο τον κέρδισε αμέσως η παρακολούθηση σοβιετικών και διεθνών ταινιών, αλλά και η μελέτη κινηματογραφικών δοκιμίων. Μάλιστα, στη σύζυγό του Ελένη γράφει στις 18 Μαΐου του 1928 για ένα τέτοιο δοκίμιο «…Διάβαζα ένα λαμπρό βιβλίο για το cinema του Μουσινάκ (Naissance du cinéma). Μερικά μέρη ανοίγουν μεγάλες perspectives (προοπτικές) και λέω, όσο βρίσκομαι στη Ρουσσία, να εμβαθύνω στην πιο μοντέρνα αυτή έκφραση της ψυχής».
Το συγκεκριμένο βιβλίο του Μουσινάκ θα αποτελέσει το έναυσμα για τον Καζαντζάκη να αρχίσει να γράφει σενάρια την τετραετία 1928-1932, την περίοδο που βρισκόταν στο Κίεβο και στο Γκότεσγκαμπ της Τσεχοσλοβακίας. Τα δύο αποτελούσαν διασκευές κλασσικών λογοτεχνικών (Δον Κιχώτης και Δεκαήμερο), τα τρία ήταν γραμμένα για τρεις ιστορικές προσωπικότητες που ο ίδιος θαύμαζε (Λένιν, Βούδας και Μουχαμέτης), το ένα αφορούσε την ελληνική Επανάσταση του 1821 υπό μια μαρξιστική ανάγνωση (Το κόκκινο μαντήλι), ένα με αντικληρικό χαρακτήρα (Άγιος Παχώμιος και Σία) και τα γεγονότα που έγιναν σε ένα βουδιστικό μοναστήρι στη διάρκεια μιας έκλειψης ηλίου (Έκλειψη ηλίου). Κανένα από τα σενάριά του δεν έγιναν ταινία, όπως και μια τελευταία απόπειρα ως σεναριογράφος λίγο πριν το τέλος της ζωής του είχε την ανάλογη τύχη. Το 1956, η 20th Century Fox του δίνει την ευκαιρία να γράψει ένα σενάριο. Το έργο θα είχε ως τίτλο Μια ελληνική οικογένεια, αλλά τελικά αντί αυτού γυρίστηκε μια άλλη ταινία, Το παιδί και το δελφίνι με την Σοφία Λώρεν στην Ύδρα.
Πάντως, αν και ο Καζαντζάκης δεν κατάφερε να μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη κάποιο σενάριο, το έκαναν για αυτόν μερικοί από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες της εποχής. Η πρώτη ταινία ήταν γαλλικής παραγωγής του 1957 με τίτλο Αυτός που πρέπει να πεθάνει (Celui qui doit mourir) και βασίστηκε στο μυθιστόρημα «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται». Σκηνοθέτης ήταν ο Ζύλ Ντασσέν και οι μοναδικοί Έλληνες ηθοποιοί ήταν η Μελίνα Μερκούρη και ο Δήμος Σταρένιος. Ήταν η μοναδική ταινία που παρακολούθησε ο Καζαντζάκης εν ζωή και ήταν αυτή που εκπροσώπησε τη Γαλλία στο φεστιβάλ των Καννών εκείνη τη χρονιά. Όμως, υπήρξαν αλλαγές στο σενάριο της ταινίας με πολλούς κριτικούς της εποχής να προβληματίζονται με την απόδοση του έργου ως προς τα ζητήματα που θέτει ο Καζαντζάκης, ενώ υπήρξαν και έντονες διαμαρτυρίες από την Ορθόδοξη Εκκλησία για προσβολή των χρηστών ηθών και ιεροσυλία.
Η επόμενη ταινία που γυρίστηκε ήταν αυτή του Zorba the Greek το 1964, αμερικανικής παραγωγής της 20th Century Fox, η οποία είναι και η πιο διάσημη με σκηνοθέτη τον Μιχάλη Κακογιάννη. Βασίστηκε στο «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» και σε αυτήν την ταινία πάλι η Ορθόδοξη Εκκλησία είχε προβάλει διαμαρτυρίες, όπως και διάφοροι Κρητικοί γιατί έλεγαν πως η ταινία δυσφήμιζε τον φιλόξενο χαρακτήρα τους λόγω σκηνών πλιάτσικου και δολοφονίας. Πρωταγωνιστικό ρόλο είχε ο Άντονι Κουίν, ενώ συμμετείχαν και πολλοί άλλοι Έλληνες ηθοποιοί όπως η Ειρήνη Παπά, ο Σωτήρης Μουστάκας και ο Γιάννης Βογιατζής. Κέρδισε τρία Όσκαρ (Β’ Γυναικείου Ρόλου, Φωτογραφίας και Σκηνογραφίας). Αξιοσημείωτη ήταν και η προσφορά του Μίκη Θεοδωράκη με τη μουσική του να δένει αριστοτεχνικά, όπως σε αυτή τη χαρακτηριστική σκηνή της ταινίας όπου ο Ζορμπάς χορεύει το διάσημο συρτάκι.
Το 1988 γυρίστηκε Ο Τελευταίος Πειρασμός (The Last Temptation of Christ) σε σκηνοθεσία Μάρτιν Σκορσέζε. Πρωταγωνιστούν μεγάλα ονόματα του χώρου του κινηματογράφου με τον Γουίλεμ Νταφόε στο ρόλο του Χριστού, του Χάρβεϊ Κάιτελ στον ρόλο του Ιούδα και του Ντέιβιντ Μπόουι στον ρόλο του Πόντιου Πιλάτου. Η ταινία προκάλεσε τεράστιο κύμα πράξεων φανατισμού εναντίον της σε όλο τον κόσμο και από κάθε δόγμα, λόγω της αμφιλεγόμενης ιστορίας που παρουσιάζει τον Χριστό. Ακόμα, και η ίδια η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήδη είχε το μυθιστόρημα του Καζαντζάκη σε κατάλογο με απαγορευμένα βιβλία από το 1955. Όμως, το αποτέλεσμα της δουλειάς ενός καθολικού σκηνοθέτη, ενός καλβινιστή σεναριογράφου, Πολ Σρέιντερ, και ενός ορθόδοξου συγγραφέα ενσάρκωσε ένα πραγματικό αριστούργημα για την πάλη σάρκας και πνεύματος.
Κινηματογραφικές παραγωγές στην Ελλάδα σχετικά με τον Καζαντζάκη ήταν η δραματική σειρά Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται που προβλήθηκε στο ΕΙΡΤ-ΕΡΤ την περίοδο 1975-1976 με πρωταγωνίστρια την Κάτια Δανδουλάκη, οι ταινίες του Λευτέρη Χαρωνίτη Νίκος Καζαντζάκης: Ακροβάτης πάνω στο χάος (2007) και του Μένιου Καραγιάννη 33.333: Η Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη (2016). Το 2017 βγήκε στις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες και η βιογραφική ταινία του Γιάννη Σμαραγδή για τον μεγάλο Έλληνα συγγραφέα με τον τίτλο Καζαντζάκης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Νίκος Καζαντζάκης, imdb.com, διαθέσιμο εδώ.
- Επιλογή κριτικών κειμένων, Επιμέλεια Roderick Beaton, 2011, Εισαγωγή στο έργο του Καζαντζάκη, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
- Αγαθός Θανάσης, Νοέμβριος 2017, Ο Καζαντζάκης στον κινηματογράφο, Αθήνα: Εκδ. Gutenberg.
