Της Μαργαρίτας Οικονόμου,
Οι γυναίκες κατά τον 20ο αιώνα προσπάθησαν να περάσουν από το κάδρο του πίνακα πίσω από το καβαλέτο όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο άρθρο, το οποίο αφορούσε την καλλιτέχνιδα Θάλεια Φλώρα – Καραβία. Στην Ελλάδα, μέχρι τον 19ο αιώνα, οι μαρτυρίες για γυναίκες δημιουργούς απουσιάζουν μέχρι και τη σύσταση του Ελληνικού κράτους το 1830. Στα μέσα του 19ου αιώνα, χάρη στα δυτικά πρότυπα, η γυναίκα άρχισε να ασχολείται με την τέχνη, όμως και πάλι εκτός κοινωνικού πλαισίου. Διεκδικώντας το δικαίωμα της καλλιτεχνικής έκφρασης και χωρίς να παραλειφθεί η συνεισφορά ορισμένων γυναικών στην ανάπτυξη της τέχνης και στη θέση της γυναίκας στην κοινωνία τον 19ο αιώνα, οι γυναίκες συνήθως ασχολούνταν με την τέχνη μόνο για το κλειστό οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον. Αυτό ξεκινά να αλλάζει με τη δράση της Καλλιρρόης Παρρέν, μιας δυναμικής γυναίκας που παλεύει για τα δικαιώματα του γυναικείου φύλου σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής, πολιτικής και πολιτισμικής ζωής, διεκδικώντας την πρόσβαση των γυναικών στην καλλιτεχνική εκπαίδευση και το δικαίωμα ψήφου. Το φεμινιστικό κίνημα, ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, τονίζει τον κοινωνικό αποκλεισμό της γυναίκας από τις τέχνες, διεκδικώντας το δικαίωμα στην εκπαίδευση.
Η θέση της γυναίκας στην τέχνη τα παλαιότερα χρόνια, περιοριζόταν στον ρόλο της μούσας και του μοντέλου για έργα αντρών καλλιτεχνών, διαμορφώνοντας μια στερεοτυπική σχέση ανάμεσά τους με τη γυναίκα-μούσα να υπακούει στην αντρική εξουσία. Κατά τη διάρκεια της Ιταλικής Αναγέννησης, οι γυναίκες-μούσες συμβολίζουν τις τέχνες, αποκαλύπτοντας σημεία του γυναικείου γυμνού σώματος, και λειτουργώντας ως σύμβολα μιας εξιδανικευμένης ομορφιάς. Αυτή η ιδέα για τη γυναίκα στις εικαστικές αναπαραστάσεις παρέμεινε στη σκέψη πολλών ανδρών καλλιτεχνών, με το φεμινιστικό κίνημα να ασκεί έντονη κριτική σε αυτή την αντίληψη. Η εμφάνιση γυναικών καλλιτεχνών στον χώρο της τέχνης ως δημιουργοί και όχι ως αντικείμενα έμπνευσης, ειδικά από τις αρχές του 20ου αιώνα, συνέβαλε στην αλλαγή του ρόλου της γυναίκας και την απεικόνισή της σε έργα τέχνης, όπου, πλέον, οι γυναικείες μορφές εμφανίζονται ως δυναμικές και ειλικρινείς απεικονίσεις. Από το 1855, πολλές γυναίκες ανωτέρων στρωμάτων ξεκινούν να συμμετέχουν σε εκθέσεις και το 1887 η Παρρέν ανήγγειλε την ίδρυση καλλιτεχνικής σχολής για γυναίκες. Από το 1890, ακολουθώντας τα ευρωπαϊκά πρότυπα, επιτρέπεται η φοίτηση γυναικών στο Πανεπιστήμιο και το Πολυτεχνείο, ενώ το 1894 ιδρύεται ένα παράρτημα της Σχολής Καλών Τεχνών.
Η Σοφία Λασκαρίδου έχει γράψει ιστορία ως η πρώτη γυναίκα φοιτήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου των Αθηνών το 1903. Γεννημένη τον Φεβρουάριο του 1876 στην Αθήνα από την πρωτοπόρο παιδαγωγό Αικατερίνη Χρηστομάνου και τον έμπορο Λάσκαρη Λασκαρίδη, ασχολήθηκε από πολύ μικρή με τη ζωγραφική με την παρότρυνση της οικογένειάς της, η οποία μπορούσε να στηρίξει οικονομικά την παρακολούθηση ιδιωτικών μαθημάτων ζωγραφικής και τη φοίτηση στο τμήμα θηλέων του σχολείου Καλών Τεχνών. Από το 1903 ως το 1907 φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα με δασκάλους όπως οι Νικηφόρος Λύτρας, Γεώργιος Ιακωβίδης, Κωνσταντίνος Βολανάκης, Γεώργιος Ροϊλός και Σπυρίδωνας Βικάτος. Το 1908 ταξιδεύει στο Μόναχο κερδίζοντας μια τριετή υποτροφία, την οποία δεν θα ολοκληρώσει λόγω της αναχώρησής της για το Παρίσι το 1910. Η ίδια, μάλιστα, αναφέρει πως έφυγε από το Μόναχο γιατί ένιωθε περιορισμένη από τον αυστηρό φορμαλισμό. Στο Παρίσι, κατά τη διάρκεια της παραμονής της ως το 1916, σπούδασε στις ακαδημίες Grande Chaumiere και Colarossi, ενώ έργα της παρουσιάστηκαν σε ομαδικές εκθέσεις και επίσημα Salon Γάλλων καλλιτεχνών. Το 1916 επιστρέφει οριστικά στην Αθήνα και αφιερώνεται στη διδασκαλία, διατηρώντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της γυναικείας καλλιτεχνικής εκπαίδευσης.
Η ζωγράφος έμεινε ιδιαίτερα γνωστή για τις προσπάθειές της για την είσοδο και φοίτηση των γυναικών στα πανεπιστήμια. Καθ’ όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής της πορείας συμμετείχε σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις και το 1953 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Τεχνών για το σύνολο της καλλιτεχνικής της δραστηριότητας. Το 1955 εκδίδεται η αυτοβιογραφίας της, με τίτλο Από το Ημερολόγιό μου, Θυμίσεις και στοχασμοί, στην οποία περιγράφει τη ζωή της και τα ταξίδια της στην Ευρώπη, ενώ έχει ήδη κάψει όλα τα προηγούμενα κείμενα που έχει γράψει η ίδια. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της έζησε μοναχικά και απεβίωσε το 1965. Το φως και τα χρώματα διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο και στα έργα της Σοφίας Λασκαρίδου. Στην καλλιτεχνική παραγωγή της ζωγράφου εντάσσονται 700 λάδια και 50 σχέδια. Στα θέματα των έργων της εντάσσονται προσωπογραφίες, ηθογραφικές σκηνές, νεκρές φύσεις και τοπία, στα οποία φαίνονται οι επιρροές της από τον ιμπρεσιονισμό και την επαφή της με την τέχνη στο Παρίσι κατά τη διάρκεια των σπουδών της στη γαλλική πρωτεύουσα. Χαρακτηριστικό του έργου της αποτελεί και το υποκειμενικό στοιχείο του ρομαντισμού, παρεκκλίνοντας και από τους συμβατικούς κανόνες της εποχής.
Η Σοφία Λασκαρίδου, όπως και η Θάλεια Φλωρά – Καραβία, ανήκαν στις γυναίκες που μέσω της τέχνης τους έφεραν στην επιφάνεια το γυναικείο σώμα και τη γυναίκα ως καλλιτεχνικό υποκείμενο. Τα σύγχρονα φεμινιστικά τους αιτήματα για απελευθέρωση, καθώς και οι προσπάθειες για άσκηση επαγγελμάτων που παραδοσιακά θεωρούνταν αντρικά, συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας νέας εικόνας για τον ρόλο και τη θέση της γυναίκας, προωθώντας παράλληλα τη γυναικεία καλλιτεχνική δημιουργία. Οι καλλιτέχνιδες αυτές συνιστούν, αναμφίβολα, ιδιάζουσες περιπτώσεις στον χώρο της νεοελληνικής ζωγραφικής του 20ού αιώνα, σε μια περίοδο όπου η δραστηριοποίηση του γυναικείου φύλου στον κοινωνικό χώρο εργασίας και στον πολιτισμό ήταν ανύπαρκτη. Οι γυναίκες αυτές κατάφεραν, όχι μόνο να σπουδάσουν και να καταξιωθούν στον χώρο των τεχνών, αλλά και να σηματοδοτήσουν μια νέα εποχή στη ζωγραφική.
Σημαντικό σημείο αναφοράς και για τις δύο ζωγράφους αποτέλεσε η κοινή τους έκθεση, η οποία εγκαινιάστηκε στις 12 Απριλίου 1906, έπειτα από ακύρωση της ομαδικής καλλιτεχνικής έκθεσης που είχε οργανωθεί από το κράτος, και για την οποία η Θάλεια Φλωρά – Καραβία είχε ήδη έρθει στην Αθήνα από την Κωνσταντινούπολη. Η κοινή αυτή έκθεση δεν αφήνει ερωτηματικά ως προς τη συνεργασία των δύο. Αυτό φαίνεται σε κείμενα της εποχής, όπως την κοινή τους συνέντευξη στην Εφημερίδα των Κυριών το 1901, και προσωπογραφίες της Θάλειας Φλώρα – Καραβία οι οποίες αναπαριστούν τη Σοφία Λασκαρίδου. Σε αυτήν την έκθεση παρουσιάστηκαν περίπου 100 έργα, τα οποία χωρίστηκαν σε προσωπογραφίες, τοπιογραφίες, νεκρές φύσεις, σπουδές γυμνού, συμβολιστικές και ηθογραφικές σκηνές. Η έκθεση ήταν ιδιαίτερα επιτυχής.
Πάνω από έναν αιώνα μετά την κοινή έκθεση, η Εθνική Ασφαλιστική εγκαινιάζει στις 5 Φεβρουαρίου 2019, μια έκθεση στη μνήμη των δύο ζωγράφων, με έργα που είχαν παρουσιαστεί το 1906, όπως και έργα που παρουσιάστηκαν πρώτη φορά. Ανάμεσά τους είναι η Ηλακάτη της Θάλειας Φλωρά – Καραβία η οποία ανήκει στο ρεύμα του συμβολισμού, παιδικά πορτρέτα των ανιψιών της, μια νεκρή φύση με τριαντάφυλλα, τοπία από την Αίγυπτο, τα Παιδικά Παιχνίδια της Σοφίας Λασκαρίδου και μια μελέτη στον Caravaggio. Στα έργα της Σοφίας Λασκαρίδου, ξεχωρίζει ο λυρικός φωτισμός των τοπίων της, ενώ σε ορισμένα από αυτά είναι φανερές οι επιρροές που δέχτηκε η ζωγράφος από ευρωπαίους καλλιτέχνες με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον πίνακα Μπαλαρίνα, ο οποίος παραπέμπει άμεσα στη ζωγραφική του Edgar Degas.
Από την άλλη πλευρά, στα έργα της Θάλειας Φλωρά – Καραβία αναδεικνύονται οι προσωπογραφίες, οι οποίες σκιαγραφούν με μια διεισδυτική ματιά την ιδιοσυγκρασία του εικονιζόμενου προσώπου. Έχοντας η κάθε μια τη δική της εικαστική ταυτότητα, οι καλλιτέχνιδες ξεχωρίζουν για την υψηλή ποιότητα του έργου τους, τον τρόπο που συλλαμβάνουν το φως και το αναδεικνύουν μέσα από το χρώμα, τη σχεδιαστική τους ευχέρεια και την ικανότητά τους να αιχμαλωτίζουν την πεμπτουσία του αντικειμένου με το οποίο καταπιάνονται κάθε φορά στη ζωγραφική τους. Μέσα από την έκθεση αυτή, δίνεται η ευκαιρία στον/στην επισκέπτη να παρατηρήσει τον κόσμο μέσα από τα μάτια δύο γυναικών που άλλαξαν τα δεδομένα για όλες τις υπόλοιπες ζωγράφους στο ελληνικό συγκείμενο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ruth Millington, Muse: Uncovering the hidden figures behind art history’s masterpieces, New York: Pegasus books, 2022.
- Maria Tamboukou, “Leaving the Self”, Australian Feminist Studies 24, no. 61 (2009).
- Χριστίνα Γραμματικοπούλου, Η ζωγράφος Σοφία Λασκαρίδου (1876-1965), Μεταπτυχιακή διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2007.
- Σοφία Λασκαρίδου, nationalgallery.gr, διαθέσιμο εδώ.
