Της Βερονίκης Στεριώτη,
Αν και έχουν γραφτεί πολλά για την προέλευση της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, λίγα από αυτά τυγχάνουν ιδιαίτερης αναγνωρισιμότητας. Σημαντική, λοιπόν, κρίνεται η τοποθέτηση και αναγνώριση των πολλαπλών αιτιών που οδήγησαν την Ελλάδα σε ένα τέτοιας λογής πραξικόπημα. Η στρατιωτική δικτατορία εκδηλώθηκε την 21η Απριλίου, από την οποία αποκόμισε την ονομασία της, και έκανε την αναμφίβολα αισθητή παρουσία της μια περίοδο – και συγκεκριμένα νύχτα, στην οποία η χώρα στάθηκε αδύναμη να αντιδράσει καθώς και να αντισταθεί.
Στις συνθήκες αστάθειας της Ελλάδας, το 1964, που προοδευτικά διαμορφώνονταν, ρόλο έπαιζε και η ίδια η Ένωση Κέντρου που, όπως έχει χαρακτηριστεί, εξακολουθούσε να αποτελεί περισσότερο έναν σχηματισμό πολιτευτών παρά ένα οργανωμένο κόμμα. Και αυτό διότι παρατηρήσιμες ήταν οι αλλεπάλληλες συγκρούσεις των στελεχών της για ποικίλα ζητήματα. Από τις σχέσεις με την Τουρκία που εξαιτίας του Κυπριακού δυσχεραίνονταν όλο και περισσότερο, μέχρι την επίδραση των αποφάσεων του Γεωργίου Παπανδρέου στις σχέσεις της χώρας με τους Αμερικανούς και το NATO, οι αντιδράσεις δεν αργούσαν να φανούν. Ειδικά, από τη στιγμή που, οι πολιτικές της Ένωσης Κέντρου είχαν ήδη στραφεί προς τη διαμόρφωση ενός πολιτικού περιβάλλοντος υπέρ της δράσης της αριστεράς, μέσα από την απελευθέρωση κομμουνιστών, την κατάργηση πολλών αστυνομικών μέτρων και την φιλελευθεροποίηση της συνδικαλιστικής δραστηριότητας. Είναι, λοιπόν, προφανές πώς είχαν ήδη ενεργοποιηθεί δυνάμεις που οδηγούσαν το κράτος σε εκδημοκρατισμό, ένα γεγονός το οποίο δεν ήταν ευρύτερα αποδεκτό από τις κυρίαρχες ομάδες.
Καθίσταται πλέον προφανές, πως σε αυτό το σημείο, αρχίζει και γίνεται έκδηλος ο φόβος πιθανότητας μιας νέας νίκης της Ενώσεως Κέντρου στις προσεχείς εκλογές, από τους πραξικοπηματίες. Και αυτό γιατί, η νίκη τους θα σήμαινε την πιθανή συρρίκνωση και απαλλαγή του στρατεύματος από τα δεξιά στοιχεία. Ωστόσο, τον Ιούλιο του 1965, ο νεαρός βασιλιάς Κωνσταντίνος Β’, διάδοχος του πατέρα του Παύλου, αρνείται στον Παπανδρέου το δικαίωμα να αναλάβει προσωπικά το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Η κατάσταση επιδεινώνεται, με την παραίτηση του Πρωθυπουργού, στις 15 Ιουλίου, γεγονός που προκάλεσε την μεγαλύτερη μεταπολεμική κρίση στην Ελλάδα.
Την Πέμπτη της 20ης Απριλίου, στο Γουδί, πραγματοποιήθηκε η πρώτη συνάντηση των συνωμοτών. Η ομάδα αυτή αποτελούνταν από τους συνταγματάρχες Γεώργιο Παπαδόπουλο και Νικόλαο Μακαρέζο, καθώς και από τον ταξίαρχο Στυλιανό Παττακό. Επικεφαλής του πραξικοπήματος που οδήγησε στη δικτατορία ήταν ο πρώτος, ο οποίος εκπροσωπούσε περισσότερο απ’ όλους τις συσπειρωμένες γύρω από τον αντικομμουνισμό ομάδες. Υπήρξε μέλος της οργάνωσης Χ κατά την κατοχή, ιδρυτής της Ε.Ε.Ν.Α., ενώ το όνομά του είχε μνημονευθεί στη Βουλή. Δεν ήταν κρυφές, ακόμη, οι σχέσεις του με τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες, κάτι που τον βοήθησε ιδιαίτερα στην πραγματοποίηση του σχεδίου του. Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφερθεί, πως η συμμετοχή της επίσημης αμερικανικής κυβέρνησης δεν επιβεβαιώνεται, παρά το γεγονός ότι, όπως αποδείχθηκε αργότερα, εκπρόσωποί της φαίνεται να ήταν ενημερωμένοι για τα σχέδια του Παπαδόπουλου.
Έχοντας εξασφαλίσει περίπου 100 τεθωρακισμένα στην περιοχή της πρωτεύουσας, οι πραξικοπηματίες κινήθηκαν τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου και κατέλαβαν αρχικά το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Στη συνέχεια έβαλαν σε εφαρμογή το σχέδιο έκτακτης ανάγκης του ΝΑΤΟ, με κωδικό «Σχέδιο Προμηθεύς», με αποτέλεσμα να κινητοποιηθούν όλες οι στρατιωτικές μονάδες της Αττικής. Αυτό αποτελούσε μια γραπτή διαταγή που όριζε τις μετακινήσεις των αναγκαίων στρατιωτικών μονάδων, με την πλαστογράφηση του ονόματος του βασιλιά. Η δράση αυτή προόριζε την αναγκαστική ανάληψη εξουσίας από τον στρατό, πράγμα που μακροπρόθεσμα θα οδηγούσε σε εξουδετέρωση της κομμουνιστικής εξέγερσης, ενώ βασικό στοιχείο του σχεδίου αυτού, ήταν η αυτόματη και άμεση ηγεσία όλων των στρατιωτικών μονάδων υπό του υπουργού Άμυνας, του αρχηγού ΓΕΣ, στρατηγού Σπαντιδάκη ή του βασιλιά, απαγορεύοντας ρητά την υπακοή τους σε οποιαδήποτε άλλη διαταγή. Ο «Προμηθεύς» κατόρθωσε να επικρατήσει σε όλη τη χώρα, μετά την αντικατάσταση του στρατηγού Γ. Σπαντιδάκη, αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού, από τον Οδυσσέα Αγγελή, ο οποίος έστειλε εντολή στο Γ’ Σώμα Στρατού Θεσσαλονίκης να εφαρμόσει το σχέδιο πανελλαδικά.
Ακολούθησαν οι συλλήψεις, σημαντικό κομμάτι του σχεδίου, Υπουργών και και στελεχών της αντιπολίτευσης ενώ εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, αριστεροί συνελήφθησαν και εστάλησαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και φυλακές. Ουσιαστικά, δεν υπήρξε καμία αντίδραση, κι αυτό διότι το αιφνιδιασμένο πολιτικό φάσμα στάθηκε απροετοίμαστο να διαχειριστεί τέτοιας λογής αλλαγές εν μια νυκτί, ειδικά απ’ τη στιγμή που το πραξικόπημα ήταν στραμμένο εναντίον μιας δεξιάς κυβέρνησης. Χαρακτηριστικό είναι, επίσης, ότι η Αυγή, η εφημερίδα της αριστεράς, που θα εκδιδόταν στις 21 Απριλίου 1967, και η οποία δεν πρόλαβε να κυκλοφορήσει, καθησύχαζε τους αναγνώστες της ότι δεν επρόκειτο να γίνει πραξικόπημα. Απόσπασμα της ανακοίνωσης που ακολούθησε στις 8:30 το βράδυ αποτελεί το παρακάτω:
«Την 7ην εσπερινήν ώραν της σήμερον ωρκίσθη ενώπιον της Αυτού Μεγαλειότητος του Βασιλέυς εις τα Ανάκτορα Αθηνών υπό του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος η νέα Εθνική Κυβέρνησης υπό τον εισαγγελέα του Αρείου Πάγου κ Κόλλιαν Κωνσταντίνον, η σύνθεσις της οποίας έχει ως ακολούθως: Πρόεδρος κυβερνήσεως ο εισαγγελεύς του Αρείου Πάγου κ. Κόλλιας Κωνσταντίνος, Αντιπρόεδρος κυβερνήσεως και Υπουργός Εθνικής Αμύνης ο αρχηγός του ΓΕΣ αντιστράτηγος κ. Σπαντιδάκης Γρηγόριος, Υπουργός Συντονισμού ο συνταγματάρχης Πυροβολικού κ. Μακαρέζος Νικόλαος, Υπουργός Εσωτερικών ο ταξίαρχος κ. Παττακός Στυλιανός και Υπουργός Προεδρίας της Κυβερνήσεως ο συνταγματάρχης Πυροβολικού κ. Παπαδόπουλος Γεώργιος».
Αιφνιδιασμένος βρέθηκε και ο βασιλιάς, ο οποίος προσπαθώντας να ανατρέψει την κατάσταση, αποφάσισε να συνεργαστεί με την Δικτατορία, πριν προχωρήσει στην οργάνωση δικού του, αποτυχημένου πραξικοπήματος τον Δεκέμβριο του 1967. Τίποτα, όμως, από τα παραπάνω δεν λειτούργησε, και έτσι, ο ίδιος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την χώρα, την ίδια στιγμή που η εξουσία των Συνταγματαρχών εδραιωνόταν.
Ως Πρωθυπουργός, πλέον, ο Παπαδόπουλος έδωσε ευρεία αμνηστία και προσπάθησε να θέσει τον κρατικό μηχανισμό υπό τον απόλυτο έλεγχό του, προχωρώντας στην ψήφιση ενός νέου συντάγματος, το οποίο θα νομιμοποιούσε και επίσημα την εξουσία του. Ακόμη, θα απομάκρυνε οποιονδήποτε θα προσπαθούσε να αντιταχθεί στις πολιτικές του. Προχώρησε στην κατάργηση του μοναρχικού πολιτεύματος και στην ανακήρυξη της Προεδρικής Δημοκρατίας. Φυσικά, πρόεδρος ανέλαβε ο ίδιος. Σε συνέντευξη που έδωσε αργότερα σε Έλληνες και ξένους δημοσιογράφους, αναφέρθηκε στην επέμβαση του στρατού στα πολιτικά πράγματα της χώρας ως «επιβεβλημένη» λόγω της πολιτικής αστάθειας της περιόδου και της κατεύθυνσής της προς τον κομμουνισμό. Τόνισε, πως αιτίες της πορείας του αποτέλεσε, μεταξύ άλλων, η αδυναμία συνεννόησης πολιτικών και βασιλιά καθώς και η επικείμενη στροφή της χώρας προς την αναρχία. Κατά τον ίδιο, μόνο με την παρέμβαση του στρατού μπορούσε να αποφευχθεί η καταστροφή. Είναι αναμφίβολο πως πλέον μιλάμε για ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της Ελλάδας του 20ου αιώνα, ενώ όπως έχει επισημάνει ο Γ. Βούλγαρης, η Δικτατορία αποτέλεσε τον «επίλογο ενός συστήματος εξουσίας που συμπαρασύρθηκε και κατέρρευσε μαζί της».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κώστας Κωστής (2018), Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη
- Δημήτρης Χαραλάμπης (1996), Πελατειακές σχέσεις και λαϊκισμός: Η εξωθεσμική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, Εκδόσεις Εξάντας
