Του Θεμιστοκλή Καγκέλη,
Η διευθέτηση του Πολιτειακού ήταν ένα απ’ τα νευραλγικά ζητήματα της νεότερης ελληνικής συνταγματικής ιστορίας που απασχόλησε το κράτος για σχεδόν ενάμιση αιώνα και αποτέλεσε αφορμή για σειρά ιδεολογικών συγκρούσεων. Το ελληνικό Σύνταγμα διήλθε από πολλές αναθεωρητικές φάσεις, έως ότου επικράτησε ως έχει σήμερα μέσα από το δημοψήφισμα του 1975, μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ορίζοντας την Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία ως το πολίτευμα του τόπου. Ωστόσο, σήμερα θα ασχοληθούμε με ένα ”crash test” πολιτειακής αντοχής, όταν το 1924 με τη Δ’ Εθνοσυνέλευση καταργήθηκε ο βασιλικός θεσμός και ανέτειλε η αβασίλευτη δημοκρατία.
Αρχικά, προτού ξεκινήσουμε την ανάλυση, πρέπει να λάβουμε υπόψιν το πολιτικό σκηνικό της εποχής, το οποίο βρισκόταν σε αναταραχή για δύο κύριους λόγους: τον Εθνικό Διχασμό και τη Μικρασιατική Καταστροφή, μαζί με την μαζική έλευση προσφυγικών πληθυσμών στον ελλαδικό χώρο.
Ο Εθνικός Διχασμός, δηλαδή η σύγκρουση της πολιτικής ηγεσίας του Ελευθέριου Βενιζέλου με το παλάτι για την είσοδο ή μη της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, υπήρξε μία άκρως σκοτεινή περίοδος της νεοελληνικής ιστορίας, που άφησε μεγάλα χάσματα στην κοινωνία. Κατά πολλούς ιστορικούς, η παντελής έλλειψη εθνικής ομόνοιας οδήγησε αργότερα στο τραγικό τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας, όπως και στο στρατιωτικό κίνημα του 1922, που ξεκίνησαν ο Νικόλαος Πλαστήρας και ο Στυλιανός Γονατάς στα νησιά του Αιγαίου. Τα αιτήματά τους; Να παραιτηθεί ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος Α’, να διαλυθεί η Γ’ Εθνοσυνέλευση και συνταχθεί καινούργια με σκοπό την επίλυση του Πολιτειακού ζητήματος, καθώς και να τιμωρηθούν οι υπαίτιοι της Μικρασιατικής Καταστροφής, κάτι που επετεύχθη αργότερα με την επεισοδιακή «Δίκη των Έξι», όπου εκτελέστηκαν ηγετικές φυσιογνωμίες του αντιβενιζελικού μετώπου.
Κάτι ακόμα που οδήγησε στην αναθεωρητική συνεδρίαση του 1924 ήταν και η μαζική εισροή προσφύγων από την Τουρκία στον ελλαδικό χώρο, κατόπιν υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάνης, η οποία -μεταξύ άλλων- υποχρέωνε ενάμιση εκατομμύριο Ορθόδοξους από την Ανατολική Θράκη, τη Μ. Ασία, τον Πόντο και τον Καύκασο να εγκαταλείψουν βίαια τα σπίτια τους και να ενσωματωθούν στην ελληνική κοινωνία. Να σημειωθεί ότι η ανταλλαγή πληθυσμών έγινε αποκλειστικά με θρησκευτικά κριτήρια και όχι γλωσσικά ή εθνολογικά. Όσο για τις συνέπειες της Συνθήκης, ήταν πολιτικές και οικονομικές, μιας και η άφιξη των προσφύγων αφενός τόνωσε το αντιβασιλικό, βενιζελικό ρεύμα της εποχής και αφετέρου γονάτισε την οικονομία της Ελλάδας, που ήταν ήδη εξουθενωμένη μετά από μία δεκαετία εχθροπραξιών.
Το Κίνημα της 11ης Σεπτεμβρίου 1922 ξεκινά δραματικά με στρατιωτικά αεροπλάνα να πετάνε πάνω απ’ την Αθήνα και να πετάνε προκηρύξεις με τα αιτήματα των Συνταγματαρχών. Δόθηκε έμφαση στο υπερκομματικό προφίλ της Επανάστασης, καθώς δεν τέθηκε εξ αρχής ουσιαστικό ζήτημα κατάργησης της βασιλείας, αλλά προτροπή για διενέργεια εκλογών, παρόλο που τελικά ο Κωνσταντίνος εξαναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα. Φυσικά, στόχος του Κινήματος ήταν να μεταβιβαστεί η διακυβέρνηση στη βενιζελική παράταξη, όμως η πρόσφατη ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποτελούσε τροχοπέδη για μία τέτοια νίκη. Ως εκ τούτου δημοσιεύθηκε νέος εκλογικός νόμος που τροποποίησε τις εκλογικές περιφέρειες και περιόρισε την ψήφο των Εβραίων και των Τούρκων της Βορείου Ελλάδος.
Όπως ήταν αναμενόμενο, αυτά τα διαδικαστικά τερτίπια επέφεραν μεγάλες συνέπειες και αντιδράσεις, όπως τη δημιουργία του Κινήματος της Αντεπανάστασης, που στόχο είχε να ενισχυθούν οι αντιβενιζελικοί και αποτελούνταν από βασιλόφρονες αξιωματικούς που υποκινούνταν από τον Ιωάννη Μεταξά. Ωστόσο, η Αντεπανάσταση ήταν εφήμερη και κατεστάλη από τον Πλαστήρα λίγες μόλις μέρες από τη σύστασή της. Μετά την καταστολή, οι βενιζελικοί διασπάστηκαν σε δύο τάσεις: η Δημοκρατική Ένωση ζητούσε άμεση πολιτειακή μεταβολή προς τη Δημοκρατία και η Επανάσταση μαζί με τον Βενιζέλο ήθελαν πρώτα να γίνουν εκλογές. Τελικά, επικράτησε η θέση για μη βίαιη μεταβολή του πολιτεύματος και ακολούθησαν εκλογές για να αποφανθεί ο λαός σχετικά με το μέλλον της μοναρχίας.
Στις εκλογές επικρατούν οι βενιζελικοί και η Επανάσταση, και μία μέρα μετά ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ζητά την άμεση απομάκρυνση του Γεωργίου Β’, γιο του ήδη εξόριστου Κωνσταντίνου, κάτι που ο Γονατάς χειρίζεται με μαεστρία καθώς τον στέλνει στη Ρουμανία και βάζει τον ναύαρχο Κουντουριώτη στη θέση του αντιβασιλέα. Με αυτόν τον τρόπο ικανοποιήθηκαν όλα τα μέτωπα: τόσο ο βασιλιάς που ήξερε ότι δεν είχε έρεισμα μετά τις εκλογές, όσο και οι στρατιωτικοί που τότε ήθελαν την αποχή του παλατιού από τα πολιτικά δρώμενα. Κάπως έτσι φτάνουμε στην Δ’ Συντακτική Συνέλευση, όπου δύο ήταν οι πραγματικοί της στόχοι: να λυθεί το Πολιτειακό και να ακολουθήσει αναθεώρηση του Συντάγματος. Επιπλέον, προτάθηκε και η ίδρυση της Γερουσίας ως συμβουλευτικού, νομοθετικού οργάνου. Ωστόσο, ο Βενιζέλος, Πρόεδρος τότε της επιτροπής, παραιτήθηκε μετά από λίγους μήνες με πρόφαση ότι είχε επιδεινωθεί η υγεία του, ενώ στην πραγματικότητα, εγκατέλειψε καθώς δε μπορούσε να επιβάλει πειθαρχία στο στράτευμα.
Μετά από πολλές συζητήσεις, επικρατεί η άποψη για δημοψήφισμα, όπου εγκρίνεται η έκπτωση της βασιλείας, με ποσοστό 69,95% του λαού να ψηφίζει υπέρ της δημοκρατίας, αποτέλεσμα που όμως επηρεάστηκε, μιας και ο τότε Πρωθυπουργός Αλέξανδρος Παπαναστασίου υποσχέθηκε αμνηστία στους μεταξικούς της Αντεπανάστασης, με αντάλλαγμα αυτοί να συμμετέχουν στο δημοψήφισμα.
Το σκηνικό αναταραχής επισφραγίζεται απ’ το πραξικόπημα του Θεόδωρου Πάγκαλου, καταλύτες για το οποίο ήταν η κυβερνητική διαφθορά, η κωλυσιεργία της Συνέλευσης και η γενικότερη αστάθεια που επικρατούσε. Το στρατιωτικό κίνημα ξεκίνησε απ’ την κατάληψη του θωρηκτού Αβέρωφ στη Θεσσαλονίκη και επεκτάθηκε σύντομα σε όλη τη Μακεδονία, με τον Πάγκαλο στο τέλος να συναντά τον Παπαναστασίου και να του απαιτεί να γίνει ο ίδιος Πρωθυπουργός για να μη χυθεί αίμα άσκοπα. Η βουλή ενέκρινε την Επανάσταση του Πάγκαλου με 185 ψήφους υπέρ, 14 κατά και 9 λευκά και ακολούθησαν σημαντικές μεταρρυθμίσεις στο δημόσιο. Ωστόσο, το γεγονός που στιγμάτισε τη δικτατορία του Πάγκαλου ήταν η εισβολή στη Βουλγαρία, μετά το λεγόμενο «Επεισόδιο του Πετριτσίου», όταν δηλαδή έγινε ανταλλαγή πυρών στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα βόρεια των Σερρών, μετά από προκλητικότητα του βουλγαρικού στρατού. Ο Πάγκαλος κατηγορήθηκε για την πρόχειρη αντιμετώπιση του ζητήματος, μιας και έστειλε στρατεύματα στη Βουλγαρία χωρίς δεύτερη σκέψη, πράγμα που μετέπειτα καταδίκασε την Ελλάδα από την Κοινωνία των Εθνών και οδήγησε στη διπλωματική νίκη της Βουλγαρίας. Τέλος, ο Πάγκαλος ανετράπη το 1926 από τον Στρατηγό Κονδύλη, όποτε συνελήφθη και φυλακίσθηκε.
Αυτά για σήμερα. Έχουμε, όμως, περισσότερα να πούμε στο 2ο μέρος του άρθρου, όπου θα αναλύσουμε δύο από τα μεγαλύτερα στρατιωτικά κινήματα στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου – αυτά του Αλέξανδρου Παπάγου και του Ιωάννη Μεταξά – και θα δούμε πως ξεκίνησαν και πως κατέληξαν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βερέμης Θάνος (2018), «Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική, 1916-1936», Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια
- Κολιόπουλος Ιωάννης (2001), «Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, 1789-1945», Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας
- Αλικανιώτης Διονύσιος (2023), «Συνταγματική Ιστορία της Ελλάδος», Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλας
