Του Θανάση Μάριζα,
Η Δημοκρατία στην Ευρώπη υφίσταται μια υποσυνείδητη, σχεδόν ανεπαίσθητη, αλλά εξίσου σοβαρή πρόκληση. Ακόμα και σε χώρες με ισχυρές δημοκρατικές παραδόσεις υπάρχουν σοβαρές απειλές για τους θεσμούς, τις διαδικασίες και τις ελευθερίες που αποτελούν θεμέλια της ανοικτής, ευρωπαϊκής κοινωνίας. Εάν αφεθεί ανεξέλεγκτη, η εν λόγω ζημιά μπορεί να καταλήξει σε μη αναστρέψιμη πάθηση.
Σε «καθιερωμένες» κεντροευρωπαϊκές Δημοκρατίες, όπως το Βέλγιο, τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ολλανδία, παρατηρούνται παραβιάσεις που μπορεί να μην αποτελούν απευθείας υπαρξιακές απειλές για τη Δημοκρατία, υποσκάπτουν δε τα θεμέλια της τελευταίας. Οι αρχές τήρησης του νόμου, στις ανωτέρω χώρες, ενδέχεται, παραδείγματος χάριν, να περιορίζουν ακτιβιστές για το κλίμα ή να κάνουν κατάχρηση των τεχνολογιών παρακολούθησης, κατά τη διάρκεια δημοσίων διαμαρτυριών. Καμία, όμως, από τις εκάστοτε Κυβερνήσεις τους δεν κατέφυγε στην εκ νέου σύνταξη νόμων ή στην απροκάλυπτη παραβίαση των συστημάτων ελέγχου και ισορροπίας.
Παράλληλα, σε χώρες-προπύργια της Δημοκρατίας, όπως η δική μας Ελλάδα, η συσσώρευση επίμονων παραβιάσεων του κράτους δικαίου, σε διαφορετικούς τομείς (Ε.Υ.Π., Τέμπη, σκάνδαλο e-mail κ.λπ.) κινδυνεύει να μετατραπεί σε συστημική συνήθεια. Αυξανόμενη ανησυχία υπάρχει και στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Η Ιταλία σημείωσε επιδείνωση της κατάστασης σχεδόν σε όλους τους δημόσιους τομείς, επιδεικνύοντας πρόοδο μονάχα στην καταπολέμηση της διαφθοράς. Εάν οι χώρες αυτές συνεχίσουν σε αυτό το «ομιχλώδες» μονοπάτι, το κράτος δικαίου (θεμέλιο της ευρωπαϊκής Δημοκρατίας) θα καταρρεύσει σύντομα.
Κάτι τέτοιο συμβαίνει ήδη στην Ουγγαρία, όπου το κυβερνών κόμμα συνεχίζει να διαλύει σκόπιμα τις δημοκρατικές δομές, με σκοπό την εδραίωση της εξουσίας του. Ελάχιστα άλλαξαν κατά το προηγούμενο έτος, ενώ είναι πολύ νωρίς, για να σχολιαστεί το κατά πόσο οι όποιες μεταρρυθμίσεις, που εφαρμόστηκαν για την απελευθέρωση ευρωπαϊκής χρηματοδότησης, θα αποτελέσουν πραγματικά ανασταλτικό παράγοντα της δημοκρατικής οπισθοδρόμησης. Στη Σλοβακία, επίσης, η τελευταία έκδοση της Κυβερνήσεως Fico έχει ήδη κινηθεί νομοθετικά, μέσω ταχύτατων διαδικασιών, ώστε να καταργήσει ένα κύριο εισαγγελικό όργανο και να ασκήσει πίεση στα δημόσια μέσα ενημέρωσης. Τέτοιου είδους μεμονωμένες παραβιάσεις μπορούν να εξελιχθούν σε ενδημικές – από σύμπτωμα, σε ασθένεια.
Η προαναφερθείσα τάση είναι αποτέλεσμα της σκόπιμης παραβίασης των αρχών του κράτους δικαίου από τις Κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένων χωρών με ισχυρά δημοκρατικά ιστορικά. Ιδιαίτερα χυδαία παραδείγματα περιλαμβάνουν την κατάχρηση έκτακτων μέτρων, με σκοπό την κάμψη αντιδράσεων σε αντιδημοφιλείς νομοθεσίες. Η Γαλλία καθίσταται συνήθης «ύποπτος», μέσω των «περιπετειών» για τις συνταξιοδοτικές και αγροτικές μεταρρυθμίσεις. Το Βέλγιο, αντίστοιχα, έχει αρνηθεί να συμμορφωθεί με δικαστικές αποφάσεις, σε υποθέσεις συνοριακών ελέγχων και παροχής ασύλου.
Οι εν λόγω –φαινομενικά– περιορισμένες ή μεμονωμένες παραβιάσεις του κράτους δικαίου αποσκοπούν, συνήθως, στο να επιτύχουν ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα (ή να συμβάλλουν στην αποφυγή μιας συγκεκριμένης κρίσης) και όχι στην ευρύτερη «διάβρωση» των δημοκρατικών δομών. Αυτό, ωστόσο, δεν τις κάνει λιγότερο «τοξικές». Η εργαλειοποίηση του κράτους δικαίου από «καλοπροαίρετες» Κυβερνήσεις χρησιμεύει στην εξομάλυνσή της, καθιστώντας σχεδόν αδύνατη την αναστροφή, σε περίπτωση που μια εξτρεμιστική, «κακοπροαίρετη» Κυβέρνηση αναλάβει την εξουσία. Αυτό το βλέπουμε ήδη, παραδείγματος χάριν, στη Σουηδία. Σοβαρές παραβιάσεις στο δικαστικό σύστημα, την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, τον αστικό χώρο και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ιδιαίτερα αποθαρρυντικές.
Αλλά και την Πολωνία, όπου η νέα Κυβέρνηση παλεύει με τις συνέπειες του να επιτρέψει σε αυτές τις ελκυστικές, μεμονωμένες παραβιάσεις να αποτελέσουν τον νέο κανόνα. Ο συνασπισμός του Donald Tusk έχει υποσχεθεί να διορθώσει τις αντιδημοκρατικές παραβιάσεις που καθόρισαν την Κυβέρνηση του προκατόχου του, αλλά υπάρχει ανησυχία ότι η ζημιά δεν μπορεί να αναιρεθεί εύκολα χωρίς (ειρωνικά) να παραβιαστεί το ίδιο το κράτος δικαίου, μέσω της διαδικασίας.
Δεν επιτρέπεται ποτέ να φτάσουμε εκεί. Η Ε.Ε. ήδη διαθέτει μια σειρά «όπλων» για την προστασία του κράτους δικαίου και δεν θα πρέπει να διστάσει να τα χρησιμοποιήσει. Ο μηχανισμός επιβολής κυρώσεων για ελλείψεις στο κράτος δικαίου, που χρησιμοποιήθηκε στο προαναφερθέν παράδειγμα της Ουγγαρίας, αποτελεί θετική εξέλιξη. Χρειάζεται να εξεταστεί, επίσης, το ενδεχόμενο εκκίνησης συστημικών διαδικασιών επί παραβάσει, όταν υπάρχουν πολλαπλά αδικήματα. Η Ένωση, κατ’ επέκταση, καλείται να επιδείξει ισχυρή και άκαμπτη εποπτεία, αναφορικά με τις απόπειρες των κρατών-μελών της να ακολουθήσουν τους (ατελείς, αλλά χρήσιμους) ενωσιακούς κανονισμούς.
Μέρος αυτού που κάνει τη Δημοκρατία όμορφη είναι ότι δύναται να ανθίσει πραγματικά, όταν αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία ζουν υπό τους ίδιους κανόνες με όλους τους άλλους. Αυτό της προσδίδει ευαλωτότητα προς τις εκάστοτε Κυβερνήσεις, αλλά, ταυτόχρονα, η εγγενής ευθραυστότητα αποτελεί και το μεγαλύτερο «ατού» της. Ένα ισχυρό κράτος δικαίου προστατεύει τις αδυναμίες της Δημοκρατίας και εξακολουθεί να διατηρεί τον ουσιαστικό της χαρακτήρα, παρά τα εκάστοτε «στραβοπατήματα». Μόνον έτσι θα αποτραπεί η συστημική «σήψη» του κατ’ εξοχήν ευρωπαϊκού αγαθού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- In the EU, continued rule of law backsliding keeps weakening our democracies, Euronews, διαθέσιμο εδώ
- Democracy in decline worldwide, new report says, Politico, διαθέσιμο εδώ
- Are Europeans really democrats?, The Conversation, διαθέσιμο εδώ
- The Nature of Democratic Backsliding in Europe, Carnegie Europe, διαθέσιμο εδώ
