Του Στέργιου Παπαστεργίου,
Ο Καύκασος αποτελεί διαχρονικά τόπο πολύπλοκων διαδικασιών, ανταγωνισμού και συγκρούσεων, τόσο μεταξύ αυτοκρατοριών, όσο και μεταξύ των διαφόρων εθνοτικών ομάδων που φιλοξενεί. Τα προβληματικά πολιτικά συστήματα των κρατών της περιοχής διαιωνίζουν την αδυναμία περιφερειακής συνεργασίας, η οποία ενισχύεται από προαιώνιες εθνοτικές συγκρούσεις και αμοιβαία καχυποψία. Εθνοτικές, θρησκευτικές και πολιτικές διαφοροποιήσεις, καθιστούν τον Καύκασο ένα ταραχώδες χωνευτήρι λαών, όπου το παρελθόν είναι τραυματικό και το μέλλον αβέβαιο, δημιουργώντας το πλαίσιο για να χαρακτηριστεί η περιοχή ως ένα αυτοτελές, αλλά και ετερογενές σύστημα διεθνών σχέσεων.
Αζέροι και Αρμένιοι
Αμφότερες οι εθνότητες χαρακτηρίζονται από μακραίωνη ιστορία και πλούσια παράδοση. Από τη μία, οι Αζέροι είναι Τουρκογενής λαός που στο παρελθόν έχει έρθει σε επιμειξία με ιρανικές φυλές. Στην πλειονότητά τους είναι Σιίτες μουσουλμάνοι και μιλούν μια γλώσσα που στην ουσία αποτελεί διάλεκτο της Τουρκικής. Οι Αζέροι ανακήρυξαν την ανεξαρτησία τους το Μάιο του 1918, ύστερα όμως από την Τουρκική ήττα στον Α’ Π.Π. τον Απρίλιο του 1920 το Αζερμπαϊτζάν ενσωματώθηκε στην Σοβιετική Ένωση.
Από την άλλη, οι Αρμένιοι είναι αρχαίος λαός ινδοευρωπαϊκής καταγωγής. Στην πλειονότητά τους είναι Χριστιανοί που ασπάζονται το μονοφυσιτικό δόγμα. Με την κάθοδο των Ρώσων τον 19ο αιώνα, η ανατολική Αρμενία (Ναγκόρνο Καραμπάχ, Ναχιτσεβάν, Ερεβάν) εντάχθηκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία, η οποία ανέλαβε ρόλο προστάτη. Από την άλλη, οι Αρμένιοι που ζούσαν διασκορπισμένοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία υπέστησαν τους αιματηρούς διωγμούς του 1894-1896, οι οποίοι ολοκληρώθηκαν με τη Γενοκτονία του 1915, γεγονός που αποτελεί τεράστιας σημασίας συλλογικό τραύμα για τους απανταχού Αρμένιους. Μετά τη βραχύβια Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Υπερκαυκασίας (Φεβρουάριος 1917-Μάιος 1918) και τη σύντομη ανεξαρτησία της Αρμενίας, η τελευταία ενσωματώθηκε στο Σοβιετικό κράτος το 1920.
Η Σοβιετική περίοδος (1920-1987)
Σύμφωνα με τη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία στο πλαίσιο της σοβιετικής πολιτικής των εθνοτήτων, το έθνος λογιζόταν ως ένα αναγκαίο κακό, ως ένα στάδιο απαραίτητο για την μετάβαση στο καπιταλιστικό στάδιο που με τη σειρά του θα έδινε τη σκυτάλη στο σοσιαλισμό και τελικά τον κομμουνισμό. Εντός της Ε.Σ.Σ.Δ., οι λαοί ήταν οργανωμένοι σε Σοβιετικές Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες, σε Αυτόνομες Δημοκρατίες εντός μιας Σ.Σ.Δ. και σε Αυτόνομες Περιοχές. Έτσι, ταυτόχρονα με τη δημιουργία ενός βασικά ρωσόφωνου homo sovieticus, τα έθνη και οι εθνότητες προορίζονταν να εξαλειφθούν μέσω της ενότητας όλων των προλετάριων.
Κεντρικό ρόλο στη διατάραξη των σχέσεων μεταξύ Αρμενίων και Αζέρων παίζει το ζήτημα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Και οι δύο πλευρές διεκδικούν την περιοχή αυτή ως κομμάτι της ιστορίας τους, αφού υποστηρίζουν πως κατοικούν σε αυτήν από αρχαιοτάτων χρόνων. Παρά την ισλαμοποίηση και τον σημαντικό τουρκογενή πληθυσμό που εγκαταστάθηκε εκεί ανά τα χρόνια, ο πληθυσμός της περιοχής παρέμεινε κατεξοχήν αρμενικός. Οι πρώτες αιματηρές εθνοτικές συγκρούσεις ξέσπασαν στις αρχές του 20ού αιώνα, με αφορμή τον ανταγωνισμό για τις πετρελαιοπηγές του Μπακού, και συνεχίστηκαν με ένταση στο πλαίσιο των γεωπολιτικών ανακατατάξεων που δημιούργησε η ένταξη των περιοχών αυτών στην Ε.Σ.Σ.Δ. Στο πλαίσιο της τουρκοσοβιετικής προσέγγισης, οι αρχικά θετικές προϋποθέσεις για τους Αρμένιους ανατράπηκαν, τελικά ωστόσο το 1924 για το Ν-Κ αποφασίστηκε το καθεστώς της Αυτόνομης Περιοχής, έστω εντός της Σ.Δ. του Αζερμπαϊτζάν. Ταυτόχρονα όμως, το Ναχιτσεβάν θα γινόταν Αυτόνομη Δημοκρατία επίσης εντός του Αζερμπαϊτζάν, σε μια εξέλιξη που υπονόμευε τους Αρμένιους χάριν της συμμαχίας με την Τουρκία.
Αυτό θα αποτελούσε μελλοντικά καταλύτη στις διαμάχες, καθώς η Αρμενική ελίτ θα προσπαθούσε επίμονα να εξασφαλίσει μια πιο ευνοϊκή διευθέτηση του εδαφικού καθεστώτος της Αρμενικής Σ.Δ. Ήδη από τη δεκαετία του 1930 οι Αρμένιοι προσπάθησαν να ανακτήσουν τον έλεγχο του Καραμπάχ και του Ναχιτσεβάν, χωρίς όμως να βρουν στήριξη. Πάντως, τα σύνορα εντός της Ε.Σ.Σ.Δ. δεν είχαν ιδιαίτερη σημασία, και σε κάθε περίπτωση η επαφές των Αρμένιων του Καραμπάχ με την Σ.Δ. της Αρμενίας συνεχίστηκαν μέσω του διαδρόμου του Λατσίν που συνέδεε τις δύο περιοχές. Αργότερα όμως, οι Αρμένιοι του Καραμπάχ διαμαρτυρήθηκαν επίσημα πως οι Αζέροι υποβάθμιζαν σκοπίμως την περιοχή, ώστε να τους εξαναγκάσουν σε μετανάστευση. Πράγματι, από το 91% το 1939, ο πληθυσμός των Αρμένιων του Καραμπάχ είχε μειωθεί σε 80%, λόγω μετανάστευσης και μικρότερου αριθμού γεννήσεων. Όπως γίνεται κατανοητό από τα γεγονότα, οι διαμάχες σιγόβραζαν κατά τη σοβιετική περίοδο, με σποραδικές εκρήξεις από καιρό σε καιρό, χωρίς να αλλάζει το εδαφικό status quo.
Επανέναρξη των συγκρούσεων (1987-1991)
Στα χρόνια της μεταρρύθμισης της Ε.Σ.Σ.Δ. από τον Γκορμπατσώφ και της αποδυνάμωσης του Σοβιετικού καθεστώτος, δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για την εκ νέου όξυνση των αρμενοαζερικών σχέσεων. Με αφορμή διαφωνίες για την τοποθέτηση ενός Αζέρου διευθυντή σε κολχόζ περιοχής με κυρίαρχο Αρμενικό πληθυσμό, οι οικολογική διαδήλωση που βρισκόταν σε εξέλιξη στο Ερεβάν πήρε πολιτικό χαρακτήρα, με εθνικιστές διαδηλωτές να ζητούν την επιστροφή του Καραμπάχ και του Ναχιτσεβάν στην Αρμενία
Σημείο καμπής αποτέλεσε ο Φεβρουάριος του 1988, όταν οι Αρμένιοι άρχισαν πλέον να εκδιώκουν τους Αζέρους, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε μεγάλους αριθμούς στο προάστιο του Σουμγκάιτ, μιας παραθαλάσσιας πόλης κοντά στο Μπακού. Στις 20 Φεβρουαρίου, το Σοβιέτ του Καραμπάχ κατέθεσε επίσημο αίτημα να ενσωματωθεί στην Αρμενική Σ.Σ.Δ. Ακολούθως, δημιουργήθηκε η εθνικιστική Επιτροπή του Καραμπάχ και μέλη της Αρμένικης Διασποράς άρχισαν να ενισχύουν τις κινητοποιήσεις στο Ερεβάν, όπου οι διαδηλωτές ετοιμάζονταν για ανταρτοπόλεμο.
Πραγματική έκρηξη, ωστόσο, σημειώθηκε στις 26 Φεβρουαρίου, όταν το Αζέρικο ραδιόφωνο μετέδωσε την είδηση πως δύο μουσουλμάνοι κάτοικοι της περιοχής Αγκντάμ έπεσαν νεκροί. Εξαγριωμένα πλήθη Αζέρων βάδισαν κατά του Καραμπάχ και συγκρούστηκαν με ντόπιους στο Ασκεράν, πριν η ένταση μεταφερθεί στο Σουμγκάιτ. Εκεί, οι Αζέροι που ζητούσαν εκδίκηση για τις προηγούμενες απώλειές τους, επιδόθηκαν σε ένα τριήμερο σκοτωμών, βιασμών, λεηλασιών και καταστροφών, που συνέπεια είχαν το θάνατο πάνω από 30 ανθρώπων, με τις Αρμένικες πηγές να πολλαπλασιάζουν τον αριθμό έως και δέκα φορές. Οι Σοβιετικές αρχές κάθε άλλο παρά ηρέμησαν την κατάσταση, καθώς πιθανότατα είχαν διαταγές να μην επέμβουν. Τα πραγματικά αίτια για τα όσα συνέβησαν στο Σουμγκάιτ και για την απραξία των αρχών παραμένουν μυστήριο μέχρι και σήμερα, με το μόνο σίγουρο να είναι πως καθοριστικό ρόλο έπαιξαν οι Αζέροι πρόσφυγες από την Αρμενία.
Σε κάθε περίπτωση, το πογκρόμ του Σουμγκάιτ συνδέθηκε άμεσα από την Επιτροπή του Καραμπάχ με το τραύμα της Αρμένικης Γενοκτονίας, και οι συνειρμοί που ταύτιζαν τους Αζέρους με τους «βάρβαρους Τούρκους» έγιναν ξεκάθαροι. Ο αγώνας των Αρμενίων πλέον είχε πάρει χαρακτήρα επιβίωσης του έθνους έναντι μιας νέας γενοκτονίας. Τα πράγματα πλέον είχαν φτάσει σε σημείο χωρίς επιστροφή. Οι Αρμένιοι δεν επρόκειτο να αποδεχθούν κανενός είδους συνύπαρξη, και συσπειρώθηκαν με σκοπό την αλλαγή του πολιτικού συστήματος. Μεταξύ άλλων, μέσα από το εθνικιστικό κίνημα που κέρδιζε όλο και μεγαλύτερη αποδοχή υποκαθιστώντας τους Σοβιετικούς θεσμούς, θα αναδεικνυόταν ο μετέπειτα πρώτος Αρμένιος πρόεδρος Λεβ Τερ-Πετροσιάν. Οι εξελίξεις είχαν ως αποτέλεσμα να ενισχυθεί και το Λαϊκό Μέτωπο του Αζερμπαϊτζάν, το οποίο αναπτυσσόταν ανταγωνιστικά με την Κομμουνιστική ηγεσία.
Στο μεταξύ οι Αρμένιοι εξακολούθησαν να συγκρούονται με τη Σοβιετική ηγεσία, και οι κινήσεις τους εναντίον των αποφάσεών της προκάλεσαν την αποστολή στρατού στο Καραμπάχ ώστε να επιβληθεί η τάξη. Λίγο αργότερα, οι διαδηλώσεις στο Μπακού κατέληξαν σε νέο πογκρόμ κατά των Αρμενίων, όπου και πάλι πρωταγωνίστησαν Αζέροι που είχαν εκδιωχθεί από την Αρμενία. Η Σοβιετική εξουσία, θεωρούμενη από τους Αρμένιους ως συνένοχη των Αζέρων, έκανε κάποιες τελευταίες προσπάθειες να αφοπλίσει τις παραστρατιωτικές ομάδες των πρώτων, πριν καταρρεύσει ολοκληρωτικά. Σχεδόν σε μία νύχτα, τον Αύγουστο του 1991, η πάλαι ποτέ κραταιά Ε.Σ.Σ.Δ. έπαψε να υπάρχει, αφήνοντας την Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν ανεξάρτητα κράτη. Την ανεξαρτησία του ανακήρυξε και το Καραμπάχ μέσω δημοψηφίσματος στο οποίο οι Αζέροι απείχαν της διαδικασίας. Τότε η διαμάχη μετατράπηκε πλέον σε διεθνές ζήτημα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Cornell, E. Svante, 1999, The Nagorno-Karabakh Conflict, Report no. 46, Department of East European Studies, Uppsala University
- Zürcher, Christoph, 2007, The post-Soviet wars: rebellion, ethnic conflict, and nationhood in the Caucasus, New York and London, New York University Press
- Καραγιάννης, Μάνος, 2005, Εθνοτικές Συγκρούσεις στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία: Μία Συγκριτική Ανάλυση, Αθήνα, ΕΚΕΜ
- Καραγιάννης, Μάνος, 2015, Η Τουρκική Εξωτερική Πολιτική στον Καύκασο: Εσωτερικές προκλήσεις και διεθνείς παράμετροι, προκλήσεις και προοπτικές, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση
