Του Φωκίωνα Δανιηλίδη,
Οι περισσότεροι ίσως έχουμε ακούσει για το αποχετευτικό σύστημα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, προφανώς όχι ως φυσική απόρροια της ιστορικής έρευνας και ενδιαφέροντος. Στην πραγματικότητα, το σύστημα αυτό δεν περιλάμβανε μπιντέδες, όμως αποτελούσε σπουδαίο έργο στον κόσμο της μηχανικής και το πρώτο μεγάλο σύστημα αποχέτευσης της περιόδου.
Αρχικά, όπως ήταν λογικό, το Βυζάντιο χρησιμοποιούσε την “Cloaca Maxima” ή «Μεγάλη Αποχέτευση» που σχεδιάστηκε στην εποχή των Ρωμαίων. Η λειτουργία του αποσκοπούσε στην απομάκρυνση των ακαθαρσιών από την Κωνσταντινούπολη, μεταφέροντάς τα στην θάλασσα. Η κατασκευή αυτή, όμως, δεν εξυπηρετούσε την κάθε οικία ξεχωριστά, αλλά την πόλη στο σύνολό της. Οι απόπατοι της εποχής αποτελούσαν είδος πολυτελείας και ο κοινός λαός ήταν αναγκασμένος να αποθηκεύει να κόπρανά του σε δοχεία και ύστερα να τα μεταφέρει στην Μεγάλη Αποχέτευση. Ωστόσο, μετά από την οριστική διαχώριση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την ραγδαία αύξηση του πληθυσμού στο ανατολικό της τμήμα, δεν γίνονται πολλές αναφορές από τους ιστορικούς στα δημόσια και τα ιδιωτικά αποχωρητήρια, προφανώς λόγω των ιδιαίτερων αναγκών που εξυπηρετούσαν. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το έργο του Προκοπίου, το Περί Κτισμάτων, στο οποίο αναφέρει πως, αφού οι Πέρσες κατέστρεψαν την πόλη της Εφέσου, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός αποκατέστησε πολλά από τα κτίσματά της και μερίμνησε και για το αποχετευτικό της σύστημα. Καταλαβαίνουμε, επομένως, πως, εξαιτίας των αναγκών του κατά πολύ αυξημένου πληθυσμού της Αυτοκρατορίας, κτίστηκαν ιδιωτικά αποχωρητήρια για κάθε οικεία, δηλαδή δωμάτια εκτός του σπιτιού στα οποία υπήρχε και από ένας απόπατος.
Όσον αφορά τα νομοθετικά κείμενα, σε αυτά μπορούμε να βρούμε τις περισσότερες πληροφορίες. Περιγράφεται πώς ρυθμίζονταν με πολεοδομικές διατάξεις οι κατασκευές βόθρων, τα ιδιωτικά συστήματα αποχέτευσης και τα αποχωρητήρια. Συγκεκριμένα, για την απομάκρυνση των λυμάτων χρησιμοποιούνταν πήλινοι υπόγειοι σωλήνες που συναντιόνταν με εκείνους των διπλανών σπιτιών, σχεδιάζοντας, με αυτόν τον τρόπο, ένα δίκτυο που τα μετέφερε στους δημόσιους υπονόμους. Για την χρηματοδότηση της κατασκευής τους, ήταν υπεύθυνοι οι ιδιοκτήτες του νοικοκυριού, μέχρι το σημείο που ο εκάστοτε σωλήνας συνδεόταν με εκείνον κάποιου άλλου, ή με το δημόσιο σύστημα. Οι σωλήνες του δημοσίου ήταν μεγαλύτεροι και συντηρούνταν με δημόσια δαπάνη. Επιπλέον, αναφέρεται πως ο καθένας είχε το δικαίωμα να καθαρίσει και να επισκευάσει τους σωλήνες, χωρίς να ζητήσει νομική έγκριση, ενώ απαγορευόταν αυστηρά να εμποδίσεις οποιονδήποτε ήταν πρόθυμος να το κάνει. Στην περίπτωση, όμως, που μία οικία δεν είχε δικό της αποχωρητήριο, υπήρχαν και δημόσια, στον οποίων τα τείχη διακοσμούνταν με βυζαντινά επιγράμματα, δηλαδή μικρής έκτασης ποιήματα (μέχρι πέντε στοίχους).
Είναι αξιοθαύμαστο το γεγονός πως, σε αντίθεση με την Δυτική Ευρώπη, στο Βυζάντιο ήταν πασίδηλη η σημασία της υγιεινής και της καθαριότητας. Σε ένα νομοθετικό κείμενο δηλώνεται ξεκάθαρα πως η απομάκρυνση των κοπράνων στην θάλασσα αποτελούσε δικαίωμα των πολιτών, ενώ ο εκάστοτε Βυζαντινός Έπαρχος ήταν υπεύθυνος για το αποχετευτικό σύστημα και την καθαριότητα της περιοχής της οποίας ήταν υπεύθυνος.
Το ίδιο εμφανής ήταν και η σημασία της καθαριότητας του σώματος, όπως φαίνεται και από τον μεγάλο αριθμό δημοσίων λουτρών. Οι πλουσιότεροι Βυζαντινοί είχαν ιδιωτικά λουτρά ενώ οι πιο φτωχοί αδυνατούσαν να κτίσουν ένα δικό τους, λόγω του υψηλού κόστους κατασκευής. Αυτός ήταν και ο λόγος που από την εποχή του Ιουστινιανού και έπειτα, υπήρχαν μεγαλοπρεπή δημόσια λουτρά σε ολόκληρη την επικράτεια, επιτρέποντας στον καθένα να καθαριστεί δωρεάν. Συνήθως ήταν κτισμένα κοντά σε κάποιον ποταμό, με σκοπό η μεταφορά του νερού σε αυτά να είναι όσο το δυνατόν πιο σύντομη και η απομάκρυνση των αποβλήτων στην θάλασσα να πραγματοποιείται με την φυσική ροή του. Οι Βυζαντινοί περιποιούνταν τον εαυτό τους και πλένονταν μία με δύο φορές την εβδομάδα, με εξαίρεση τους μοναχούς οι οποίοι, παράλληλα με την νηστεία και την ορθοστασία, υπέβαλαν τον εαυτό τους και στην απλυσιά, προκειμένου να αναπτύξουν πειθαρχεία. Μάλιστα, η εκκλησία είχε δηλώσει την αντίρρησή της με την ύπαρξη των δημοσίων λουτρών, καθώς θεωρούσαν ανήθικο οι άνδρες να γδύνονται μπροστά σε άλλους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αγγελική Λαΐου (2011), Η βυζαντινή οικονομία, Αθήνα, εκδ. Παπαδήμα.
- Rodley Lyn (2010), Εισαγωγή στην βυζαντινή τέχνη και αρχιτεκτονική, Αθήνα, εκδ. Καρδαμίτσα.
- Απόστολος Καρπόζηλος (1988), Περί αποπάτων βόθρων και υπονόμων, στο: «Πρακτικά του Α’ Διεθνούς Συμποσίου: Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο», τχ. 1 ,σελ. 335-352.
