Της Ματίνας Ναδάλη,
Μετά τις πρόσφατες δικαστικές εξελίξεις στην τραγική υπόθεση της 12χρονης από τον Κολωνό, πολλά γράφτηκαν και ακούστηκαν για τις παθογένειες του ελληνικού συστήματος απονομής δικαιοσύνης, τα κενά των νόμων και τη συχνά αναποτελεσματική απόδοση ή μη ποινών στους δράστες. Είναι, άλλωστε, γεγονός ότι ακόμη και σε μια σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία, σαν την ελληνική, το χάσμα ανάμεσα στον αμιγώς τιμωρητικό ρόλο των ποινών και τον παιδευτικό σκοπό, που αυτές θα έπρεπε να υπηρετούν, παραμένει «βαθύ». Από την αρχαιότητα ως και σήμερα, η έννοια της ποινής είναι παρούσα σε κάθε οργανωμένη κοινωνία. Στενά συνυφασμένη με τη διατήρηση της τάξης και της ασφάλειας των πολιτών, η επιβολή ποινών αποτελούσε ανέκαθεν «θεμέλιο λίθο» κάθε υγιούς συστήματος απονομής δικαιοσύνης, καθώς, όταν οι ποινές αποδίδονται δίκαια, περιορίζονται οι αυθαιρεσίες των ισχυρών και διασφαλίζεται η τήρηση των νόμων.
Ταυτόχρονα, η θέσπιση ποινών αποκαθιστά το κοινό περί δικαίου αίσθημα, αφού επαναφέρει την τάξη και «απαλύνει» μερικώς τον πόνο των θυμάτων, ενώ παράλληλα, αποσκοπεί στη συμμόρφωση του δράστη και τον παραδειγματισμό των εν δυνάμει εγκληματιών. Κεντρική, αν και απαξιωμένη σήμερα, συνιστώσα του ρόλου των ποινών, οφείλει, τέλος, να αποτελεί η ώθηση του δράστη στην αναθεώρηση, με απώτερο στόχο την ομαλή επανένταξή του στην κοινωνία.
Στη σύγχρονη εποχή, δικαστικά σκάνδαλα και ανεξιχνίαστες υποθέσεις φανερώνουν, ότι το ελληνικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης απέχει ριζικά από το παραπάνω εξιδανικευμένο μοντέλο. Οι αδικαιολόγητες καθυστερήσεις στην έκδοση δικαστικής απόφασης αντικατοπτρίζονται στον ιδιαίτερα υψηλό αριθμό των εκκρεμών υποθέσεων ενώπιον διοικητικών δικαστηρίων, ο οποίος αποτελεί τον υψηλότερο στην Ε.Ε, σύμφωνα με δεδομένα πρόσφατης έρευνας. Οι καθυστερήσεις αυτές αποκτούν ξεχωριστή σημασία και αναπόφευκτα «γεννούν» πολλαπλά ερωτήματα, δεδομένου ότι η χώρα δαπανά χρήματα άνω του μέσου όρου της Ε.Ε στα δικαστήρια, ενώ διαθέτει μεσαίο προς υψηλό αριθμό δικαστών και υψηλό αριθμό δικηγόρων ανά κάτοικο. Απάντηση στα ερωτήματα αυτά ενδεχομένως δίνει το γεγονός ότι «η άσκηση πίεσης ή επιρροής από ομάδες συμφερόντων (lobbying) στην Ελλάδα εξακολουθεί, σε μεγάλο βαθμό, να μη ρυθμίζεται κανονιστικά, και το πλαίσιο προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος είναι ελλιπές», σύμφωνα με έκθεση της Κομισιόν. Οι παθογένειες του ελληνικού δικαστικού συστήματος δε σταματούν, ωστόσο, στην έκδοση της ετυμηγορίας, αλλά αντίθετα εντείνονται στις διαδικασίες και τα πρωτόκολλα που την ακολουθούν. Πρόσφατες κοινωνιολογικές έρευνες, μάλιστα, επισημαίνουν την ακαταλληλότητα της ποινής της φυλάκισης, υποστηρίζοντας ότι η μακροχρόνια στέρηση της ελευθερίας στη μετακίνηση και τον αυτοκαθορισμό οδηγεί στην ηθική εξαθλίωση των κρατούμενων και οξύνει το μίσος τους απέναντι στην κοινωνία και τους θεσμούς της.
Ειδικότερα, στην περίπτωση της Ελλάδας, αποδεικνύεται προβληματικό όχι μόνο το νομοθετικό πλαίσιο περί ποινών αλλά, κυρίως, η εφαρμογή του. Χρηματισμός σωφρονιστικών υπαλλήλων, άδικη μεταχείριση κρατουμένων, συνεχείς αναστολές, άδειες και ελαφρυντικά που μειώνουν κατά πολύ τη προκαθορισμένη διάρκεια της φυλάκισης, αλλοιώνουν το περιεχόμενο των δικαστικών αποφάσεων και κλονίζουν την ισχύ τους. Σε αυτό έρχεται να προστεθεί ο υπερπληθυσμός των σωφρονιστικών ιδρυμάτων, που σε συνδυασμό με την έλλειψη χώρων και ανθρωπίνου δυναμικού εμποδίζει τον διαχωρισμό των κρατουμένων ανάλογα με τη σοβαρότητα των κατηγοριών σε βάρος τους. Από τις παθογένειες του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος δεν θα μπορούσαν σαφώς να διαφύγουν τα αναμορφωτήρια, τα οποία φαίνεται να έχουν παραμερίσει οριστικά τον παιδευτικό τους ρόλο και λειτουργούν αποκλειστικά ως κέντρα σκληρής τιμωρίας, απομόνωσης και στιγματισμού των ανήλικων δραστών.
Αναζητώντας τα αίτια της δυσλειτουργίας του δικαστικού και σωφρονιστικού συστήματος στην Ελλάδα, εύλογα κανείς καταφεύγει στις παγιωμένες κοινωνικές αντιλήψεις περί δικαίου, εγκλημάτων και ποινών. Κυρίαρχη φαίνεται να είναι μέχρι και σήμερα η άποψη ότι ένας εγκληματίας παραμένει για πάντα εγκληματίας, ότι στο έγκλημα οδηγούν εγγενή χαρακτηριστικά του ατόμου και όχι χρόνιες παθογένειες της κοινωνίας. Αφού, λοιπόν, ως κοινωνία δεν πιστεύουμε στη πιθανότητα αναθεώρησης και αλλαγής, ως πολιτεία δεν επενδύουμε αρκετά στην ευκαιρία της επανένταξης. Προκειμένου, συνεπώς, αυτή να καταστεί εφικτή απαιτείται μια ριζική αναθεώρηση του σωφρονιστικού συστήματος, με την ενίσχυση του ανθρωποκεντρικού–προληπτικού του ρόλου και την αποδυνάμωση του εκδικητικού και κατασταλτικού του χαρακτήρα. Στην πράξη, ζητούμενο αποτελεί η καθολική εφαρμογή των δικαστικών αποφάσεων και η θέσπιση εναλλακτικών μορφών τιμωρίας, όπως η κοινωνική εργασία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η απονομή δικαιοσύνης στην Ελλάδα σε αριθμούς-Έρευνα 2023 (Πίνακες), lawspot.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Κομισιόν για ελληνικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης: Σοβαρές προκλήσεις στη ποιότητα και την αποδοτικότητά του, lawspot.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Σωφρονιστικό σύστημα: Η ελληνική πραγματικότητα, socialpolicy.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Prisons are faling. It’s time to find an alternative, weforum.org. Διαθέσιμο εδώ
