Της Άννας Μαρίας Τσαρτσίδου,
Η παρουσία της σάτιρας και του χιούμορ στη νεοελληνική ποίηση παρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Για να γίνουν αντιληπτοί, όμως, αυτοί οι δύο λογοτεχνικοί όροι θα πρέπει πρώτα να καταρριφθούν κάποιες ανακρίβειες. Συχνά, ακούγονται απόψεις οι οποίες μπερδεύουν τη σάτιρα με την παρωδία, αλλά και τη σάτιρα με το χιούμορ. Αυτές οι απόψεις είναι λανθασμένες όταν πρόκειται για λογοτεχνία.
Αρχικά, η σάτιρα πρέπει να διαχωριστεί από την παρωδία, διότι η παρωδία επιλέγει πάντα ένα είδος και το χρησιμοποιεί σαν σημείο αναφοράς, το οποίο στην πορεία της το υπονομεύει, προσπαθώντας να το διατυπώσει με άλλον τρόπο, όμως πάντα θα είναι ξεκάθαρη αυτή η αναφορά. Από την άλλη, η σάτιρα δεν προϋποθέτει την ύπαρξη αυτού του συγκεκριμένου σημείου αναφοράς. Έτσι, η παρωδία φαντάζει σαν ένα παιχνίδι μιμητισμού μεταξύ των κειμένων, με φανερές αναφορές, ενώ η σάτιρα σαν ένα μάθημα με έναν τόνο διδακτικό. Όσον αναφορά τη σάτιρα και το χιούμορ, αυτά τα δύο συμπλέκονται όμως δεν ταυτίζονται. Σε πολλές περιπτώσεις η σάτιρα μπορεί να αξιοποιήσει το χιούμορ ως εργαλείο της αλλά και το χιούμορ να χρειάζεται τη σάτιρα ως ένα απαραίτητο συστατικό του.
Η ιστορική προέλευση της αγγλικής λέξης “humour” ξεκινάει από την ιατρική θεωρία που όριζε ο Ιπποκράτης τα σωματικά υγρά, τους 4 χυμούς του ανθρώπινου σώματος (μέλαινα χολή, φλέγμα, χολή, αίμα) και σύμφωνα με εκείνον η ορθή μίξη του κάθε υγρού στο ανθρώπινο σώμα, ορίζει αν ο άνθρωπος είναι υγιής. Το χιούμορ μπορεί να γίνει αντιληπτό μέσα από διαφορετικές εκδοχές. Μπορεί να εκφράζεται ως μια αντίθεση, που μέσα της περιέχει το γέλιο και το κλάμα, δηλαδή μια κατάσταση χαρμολύπης. Η χαρμολύπη είναι σαν μια πικρή αυτογνωσία, είναι ουσιαστικά η συνειδητοποίηση της πραγματικότητας. Άλλοτε το χιούμορ εμφανίζεται ως μια δραματοποίηση, στην οποία φαίνεται το κωμικό στοιχείο να οδηγεί σε έναν προβληματισμό. Μια ακόμα πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση του χιούμορ είναι η εκδοχή του Μαύρου Χιούμορ (Black Humour), δηλαδή η διακωμώδηση μιας κατάστασης που κατά βάση θα έπρεπε να προκαλεί πόνο ή στεναχώρια. Σε ένα ποίημα, το χιούμορ μπορεί να υπάρχει διάσπαρτο μέσα στους στίχους ή να βρίσκεται στο σύνολό του. Το χιούμορ έχει αξιοποιηθεί αρκετά από τη Νεοελληνική ποίηση και αποτελεί ένα κομμάτι του λογοτεχνικού πολιτισμού καθώς έχει κοινωνική διάσταση. Προσφέρει τη δυνατότητα του αυτοσαρκασμού αλλά και της κριτικής.
Η Σάτιρα από την πλευρά της έχει και αυτή πολλές διαστάσεις. Μπορεί να είναι πολιτική, σάτιρα της καταγγελίας, σαρκασμός ή ακόμα και αυτοσαρκασμός. Έχει επίσης και πολλές δυνατότητες, από τις οποίες η πιο σημαντική είναι η ειρωνεία. Αυτή μπορεί να είναι λεκτική ειρωνεία, ένα αντιφατικό παιχνίδι ανάμεσα στο «είναι» και το «φαίνεσθαι». Το «είναι» στην ουσία αποδομεί το «φαίνεσθαι» και αυτό συνήθως έχει και ένα τίμημα. Με αυτόν τον τρόπο λειτουργεί η λεκτική ειρωνεία στη λογοτεχνία. Υπάρχει, φυσικά, και η ειρωνεία των καταστάσεων, που η διάψευση, η συνειδητοποίηση προκύπτει μέσα από τα ίδια τα γεγονότα. Μια άλλη δυνατότητα της σάτιρας είναι αυτή της λοιδορίας, δηλαδή με λίγα λόγια η ανάδειξη των ελαττωμάτων μιας κοινωνίας ή ενός έθνους. Αυτή, όμως, η συγκεκριμένη δυνατότητα έχει μέσα της και έναν τόνο υπερβολής. Ενώ, επιπλέον, υπάρχει και το Γκροτσέσκο, που παρουσιάζει μια καρναβαλιστική διάσταση της πραγματικότητας, είναι μια παραμορφωμένη πραγματικότητα. Το Γκροτσέσκο και η λοιδορία είναι ακραίες μορφές σάτιρας.
Η σάτιρα και το χιούμορ αποτελούν σημαντικό κομμάτι της νεοελληνικής ποίησης και αξιοποιήθηκε από πολλές γενιές ποιητών (κυρίως από το τους μεταπολεμικούς, οι οποίοι βιώσαν τη διάψευση των αξιών και τον πόνο και τα μετέτρεψαν σε ειρωνεία, σε κριτική και εμπαιγμό). Η Σάτιρα και το χιούμορ επενεργούν κοινωνικά και —όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω— πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν αναπόσπαστο κομμάτι του λογοτεχνικού πολιτισμού.
«Το χιούμορ είναι ένα αστείο ειπωμένο με θλιβερή όψη»
William Skakespeare (Henry IV)
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κατερίνα Κωστίου, «Εισαγωγή στην Ποιητική της Ανατροπής ∙ σάτιρα ∙ ειρωνεία ∙ χιούμορ», Εκδόσεις Νεφέλη.
- Luigi Pirandello «Η Αισθητική Του Χιούμορ» Εισαγωγική Μελέτη – Μετάφραση Ελίνα Νταρακλίτσα, Εκδόσεις Πολύτροπον.
- William Skakespaere «Henry IV»
