Του Περικλή Ζαχάρη,
«Πώς θα μπορούσα νάμαι εγώ ένας απ’ αυτούς; Εμένα μονάχα μόνο το αύριο μου ανήκει». (Nietzsche, Αντίχριστος, Gutenberg, 2010). Ένας τέτοιος άνθρωπος ήταν ο Ρένος Αποστολίδης. Ένας άνθρωπος ασυμβίβαστος. Ένας συγγραφέας ανένταχτος, με μία κριτική σφοδρή και αντικειμενική, που ποτέ δεν λύγιζε μπροστά σε μικροσυμφέροντα και πελατειακές σχέσεις. Ένας λογοτέχνης από τους λιγοστούς, που όντως αξίζουν να λέγονται έτσι. Γιος του ανθολόγου και δημοσιογράφου Ηρακλή Αποστολίδη, ο Ρένος, γεννημένος το 1924, μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον πνευματικό, περιτριγυρισμένος από ανθρώπους των γραμμάτων. Η επιρροή που του ασκήθηκε από τον περίγυρό του ήταν τεράστια, ωθώντας τον, μαζί με τη βοήθεια του αγαπημένου του πατέρα, στην ανάγνωση μεγάλων κειμένων, σφυρηλατώντας έτσι ένα αντιστασιακό πνεύμα ήδη από μικρή ηλικία.
Ένα από τα κεντρικά σημεία της ζωής του Ρένου αποτέλεσε ο εμφύλιος. Αναγκασμένος να υπηρετήσει τον εθνικό στρατό, καθώς η γενικότερη στάση του τον είχε καταστήσει ύποπτο και πιθανή απειλή του συστήματος λόγω της αντιμιλιταριστικής του ιδεολογίας, ο Ρένος έγινε –όπως έχει αναφέρει και ο ίδιος– ο στρατιώτης, που δεν έριξε ούτε μία σφαίρα. Μέσα από τον αδερφοκτόνο εμφύλιο γεννήθηκε ένα από τα πιο σημαντικά έργα του συγγραφέα, η Πυραμίδα 67.
Η Πυραμίδα 67 είναι το κεντρικό λογοτεχνικό έργο, που αφορά τον εμφύλιο. Είναι η πρώτη τυπωμένη μαρτυρία, έχοντας κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο του 1950 από τις εκδόσεις Εστία. Αντίθετα, όμως, με το σύνηθες της ελληνικής πραγματικότητας, ο Ρένος δεν πήρε το μέρος καμίας από τις δύο παρατάξεις. Άσκησε κριτική σε όλους και γι’ αυτό εξάλλου το βιβλίο «αφορίστηκε» ουκ ολίγες φορές από τα φερέφωνα της αριστεράς όσο και της δεξιάς. Ο Νιτσεϊκός τρόπος σκέψης, του «δεν εντάσσομαι», του «είμαι ο εαυτός μου και δεν ανήκω σε κανέναν» ενόχλησε έντονα καθώς, όπως έχει αναφέρει και ο γιος του, Ήρκος Αποστολίδης, σε ομιλία του: «Χτυπάνε τους ελεύθερους (…) να μπεις κάπου μέσα, για να είσαι συντεταγμένος εχθρός. Μην είσαι απ’ έξω μονάχα και στέκεσαι μόνος σου».
Σημαντικότατα έργα του Ρένου αποτελούν επίσης και τα κριτικά του, το Κατηγορώ (1963) και η Κριτική του Μεταπολέμου (1970). Βιβλία προκλητικά, «μανιφέστα» οργής ενάντια στο σάπιο κράτος και τη νεοελληνική «παιδεία». Στις 5 Ιουλίου του 1964, ο Ρένος, πρωτοπόρος μίας ομάδας περίπου 50 ανθρώπων, εισέβαλε στη Βουλή με το σύνθημα «Παπανδρέου Παπατζή». Ακολούθησε η σύλληψή και η φυλάκισή του. Μέσα από αυτά τα γεγονότα γεννήθηκε το Κατηγορώ, στο οποίο άσκησε βαριά κριτική στην κυβέρνηση αλλά και στους Έλληνες ψηφοφόρους καθώς ψήφισαν τον «χασάπη Παπατζή του ’44, τον άνθρωπο των Αγγλοαμερικάνων, που εγκατέστησε τη Δεξιά στην Ελλάδα».
Τα τελευταία 20 χρόνια της ζωής του, Ο Ρένος, μαζί με τους γιους του, Ήρκο και Στάντη Αποστολίδη, κατάφερε να εκπληρώσει ένα μεγάλο του όνειρο. Μετά από μια τεράστια έρευνα, μετέφρασαν σε μία εξαίσια ελληνική, την εξάτομη Ιστορία του Ελληνισμού του J. G. Droysen, προσθέτοντας πληθώρα κριτικών σχολίων με επεξηγήσεις, συμπληρώσεις και διορθώσεις από τη νεότερη βιβλιογραφία. Το τεράστιο αυτό εγχείρημα αντάξια απέσπασε το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών το 2012.
Σε συνεργασία, επίσης, με τους γιους του –αλλά σε συνέχεια του έργου του πατέρα του Ηρακλή– ο Ρένος εξέδωσε το επτάτομο έργο της Ανθολογίας ελληνικών ποιημάτων και δοκιμίων (Ανθολογία Ποίησης και Διηγήματος). Το έργο αυτό αποτέλεσε ορόσημο καθώς ανέδειξε στο αναγνωστικό κοινό ποιητές, που αξίζουν να διαβαστούν. Στο ζενίθ της αξιολογίας του, ο Ρένος μαζί με τους γιους του, εκδίδει το 2002 τα Άπαντα τα δημοσιευμένα ποιήματα του Καβάφη, προσθέτοντας αφθονία σχολίων, καθοδηγώντας και βοηθώντας τον αναγνώστη. Ο Καβάφης, αποτέλεσε για τον Ρένο τον μεγαλύτερο Έλληνα ποιητή.
O Franz Kafka στην επιστολή του στον Oskar Pollak έγραψε: «Εγώ πιστεύω ότι θα έπρεπε κανείς μόνο τέτοια βιβλία εν γένει να διαβάζει, που τον δαγκώνουνε και τον κεντάνε. Αν το βιβλίο που διαβάζουμε δεν μας ξυπνά μ’ ένα χτύπημα γροθιάς στο κρανίο, για ποιον λόγο διαβάζουμε τότε το βιβλίο; Για να μας κάμει ευτυχείς, όπως γράφεις; Θεέ μου, ευτυχείς θα ήμαστε ακόμη κι αν δεν είχαμε καθόλου βιβλία, και τέτοια βιβλία, που θα μας κάμνουν ευτυχείς, θα μπορούσαμε εν ανάγκη να γράψουμε κι οι ίδιοι. Χρειαζόμαστε όμως τα βιβλία που επενεργούν επάνω μας σαν δυστυχία που μας πονάει πολύ, όπως ο θάνατος κάποιου που αγαπήσαμε πιο πολύ απ’ τον εαυτό μας, σαν να ήμαστε διωγμένοι σε δάση, μακριά απ’ όλους τους ανθρώπους, σαν αυτοκτονία, ένα βιβλίο πρέπει να είναι το τσεκούρι για την παγωμένη θάλασσα μέσα μας». Τα βιβλία του Ρένου Αποστολίδη είναι τέτοια, που διενεργούν στο μυαλό του αναγνώστη απελευθερωτικά, σαν ένα άλλο «τσεκούρι» στην παγωμένη θάλασσα του μυαλού. Σπέρνουν απλόχερα απελευθερωτικές ιδέες, όπως λίγοι έχουν μπορέσει. Ένας άνθρωπος που πολεμήθηκε γιατί δεν εντάχθηκε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πυραμίδα 67: Το βιβλίο του Εμφυλίου, Ρένος Αποστολίδης, Τα Νέα Ελληνικά, Αθήνα, 2020.
- Αντίχριστος: Ανάθεμα κατά του Χριστιανισμού, Nietzsche F., Gutenberg, Αθήνα, 2014.
- Σπορά Ελευθερίας, spotify.com, διαθέσιμο εδώ.
- Ρένος Αποστολίδης, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
