Του Σπύρου Θεοχαράκου,
Η πολιτική της Τουρκίας στα διεθνή θέματα έχει επικριθεί πολλές φορές τα τελευταία χρόνια. Μπορεί εύκολα να χαρακτηριστεί ως ένας «αντισυμβατικός δρων». Όμως, ο χαρακτηρισμός αυτός έχει αποδώσει καρπούς για την Άγκυρα, καθότι συνοδεύεται από μια συστηματική επιδίωξη του εθνικού της συμφέροντος. Το άνοιγμα της Τουρκίας στην αφρικανική ήπειρο δεν είναι καθόλου τυχαίο. Έχει «στρώσει» τον δρόμο για συμφωνίες αμοιβαίου συμφέροντος, μεταξύ αυτής και των αφρικανικών κρατών, και την έχει καταστήσει ισχυρό παίκτη στη διπλωματική «σκακιέρα».
Στην ετήσια έκθεση “Global Diplomacy Index”, του Ινστιτούτου Lowy της Αυστραλίας, η Τουρκία καταλαμβάνει την τρίτη θέση στην κατάταξη των χωρών με το μεγαλύτερο διπλωματικό αποτύπωμα, πίσω από τις Η.Π.Α. και την Κίνα. Εκμεταλλευόμενη απόλυτα μια σειρά παραγόντων, όπως η γεωγραφική της θέση και η στρατιωτική της δύναμη, επιδιώκει να αποκομίζει τα μέγιστα, με μια μαξιμαλιστική προσέγγιση στις διεθνείς σχέσεις. Και παρόλο που η στάση της αυτή έχει ενοχλήσει την ευρωπαϊκή κοινότητα, και τη Δύση γενικότερα, υπάρχουν πολλοί λόγοι που δεν επιτρέπουν μια ρήξη μεταξύ τους.
Η εμπλοκή της Τουρκίας στην Αφρική ήταν, εν πολλοίς, αποτέλεσμα της πολιτικής της προαναφερθείσας ευρωπαϊκής κοινότητας. Το τουρκικό κράτος είχε καταθέσει αίτημα για ένταξη στην Ε.Ε., το οποίο δεν γινόταν δεκτό, καθώς δεν πληρούσε τις δημοκρατικές απαιτήσεις της Ένωσης. Σε συνδυασμό με τις υποψίες των Τούρκων, ότι οι Ευρωπαίοι δεν θα δέχονταν ποτέ ένα μουσουλμανικό κράτος τέτοιου μεγέθους στις τάξεις τους, η Τουρκία έστρεψε την προσοχή της προς τον Νότο. Με δύο διαδοχικά πλάνα δράσης, το 1998 και το 2005, αντίστοιχα, επεδίωξε τη στενότερη συνεργασία με χώρες της αφρικανικής ηπείρου, σε τομείς όπως η διπλωματία και η κουλτούρα, αλλά με σαφείς οικονομικές και αμυντικές προεκτάσεις.
Τα αποτελέσματα στον οικονομικό τομέα είναι θεαματικά. Το εμπόριο ανάμεσα στην Τουρκία και την Αφρική πολλαπλασιάστηκε σε μόλις δύο δεκαετίες, αγγίζοντας τα $ 40 δις το 2022 από μόλις $ 5 δις το 2003. Κατασκευαστικά έργα τουρκικών εταιριών, αξίας περίπου $ 85 δις, βρίσκονται σε εξέλιξη στην ήπειρο. Η Turkish Airlines εξυπηρετεί περισσότερους από 60 προορισμούς στην Αφρική, ενώ μόνο η αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας εξήγαγε αγαθά αξίας άνω των $ 288 εκατ. το 2021.
Στο ερώτημα του πώς κατάφερε να αποκτήσει τέτοια επιρροή στα αφρικανικά δρώμενα αρκεί να ανατρέξουμε στο παρελθόν. Η βόρεια Αφρική αποτελείται από μουσουλμανικά σουνιτικά κράτη, που έχουν υπάρξει τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του παρελθόντος. Ως συνέπεια, οι εκατέρωθεν δεσμοί ήταν πάντα ισχυροί, ενώ οι επενδύσεις βρήκαν πρόσφορο έδαφος. Ωστόσο, η Άγκυρα στοχεύει στην περαιτέρω επέκταση της σφαίρας επιρροής της και στην Υποσαχάρια Αφρική, επιδιώκοντας, εκτός των προαναφερθέντων, πρόσβαση σε φυσικούς πόρους και ενέργεια. Η επιτυχία της, επίσης, συνίσταται σε μια εναλλακτική διέξοδο, έναν τρίτο δρόμο που ξεφεύγει από τον φιλελεύθερο Δυτικό και τον αυταρχικό καπιταλισμό της Κίνας. Η προσέγγιση της Τουρκίας τείνει να επικεντρώνεται στην πολιτική ισότητα, την αμοιβαία οικονομική ανάπτυξη και μια μακροπρόθεσμη σχέση συνεργασίας.
Στο αναθεωρητικό πεδίο, ο Πρόεδρος Erdoğan έχει, συχνά, αναφερθεί στην ανάγκη αναμόρφωσης του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, διατεινόμενος ότι «ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από πέντε κράτη». Αφενός η Αφρικανική Ένωση ωφελείται από μια τέτοια προοπτική, αποκτώντας μεγαλύτερη πρόσβαση στα διεθνή φόρα. Αφετέρου η Τουρκία αυξάνει τη διεθνή επιρροή της, υποστηριζόμενη, πλέον, από μια πλειάδα αφρικανικών κρατών με τα οποία συνεργάζεται.
Σήμερα, η Τουρκία μπορεί να επικαλεστεί ότι έχει επιτύχει πολλά σε αυτό το «μονοπάτι». Ο αριθμός των τουρκικών πρεσβειών στην Αφρική έχει αυξηθεί από μόλις 12, το 2002, σε 44, το 2022, με τον Erdoğan να θέλει να δει αυτόν τον αριθμό να αυξάνεται σε 50. Χιλιάδες Αφρικανοί μαθητές σπουδάζουν σε τουρκικά πανεπιστήμια, συγκροτώντας μια γέφυρα παροχής εκπαίδευσης. Καθώς η Αφρική συνιστά μια από τις μεγαλύτερες αγορές στρατιωτικού εξοπλισμού, η Τουρκία έχει εμπλακεί με τη μορφή εξαγωγών και εκπαίδευσης μονάδων ασφαλείας. Τουρκικές εταιρείες έχουν πουλήσει τεθωρακισμένα οχήματα σε αφρικανικές χώρες, όπως η Κένυα, το Τσαντ και η Σομαλία, οι οποίες καταδιώκουν τρομοκρατικές ομάδες με τη βοήθεια αυτών. Επιπλέον, τουρκικά drones αιωρούνται πάνω από την αφρικανική ήπειρο. Χώρες όπως ο Νίγηρας και η Αιθιοπία τα χρησιμοποιούν για τη διεξαγωγή χτυπημάτων μεγάλης ακρίβειας και τη συλλογή πληροφοριών για τρομοκρατικούς στόχους. Η Τουρκία ίδρυσε, επίσης, ένα Πανεπιστήμιο Άμυνας, το Camp TURKSOM, στο Μογκαντίσου, το 2017, για την εκπαίδευση του στρατού της Σομαλίας. Στρατιωτικές συνεργασίες με χώρες της Αφρικής έχουν επιτρέψει την άμεση εμπλοκή της σε περιφερειακές συγκρούσεις στη Σομαλία, το Σουδάν, την Αιθιοπία και τη Λιβύη.
Το διπλωματικό «θαύμα» της Τουρκίας είναι το αποτέλεσμα ενός μελετημένου συνδυασμού σκληρής και ήπιας δύναμης, μακροπρόθεσμων επενδύσεων, μη παρεμβατικότητας στην εσωτερική πολιτική των κρατών και αμοιβαίας συνεργασίας. Η Τουρκία αποτελεί κλασικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν οι διεθνείς σχέσεις. Σε ένα σύστημα στο οποίο η ηθική και το δίκαιο δεν έχουν καμία θέση, η Άγκυρα βλέπει την κάθε συμφωνία ως «παζάρι». Μας υπενθυμίζει την ωμή, απρόσωπη πραγματικότητα του διεθνούς συστήματος, στο οποίο προέχει το ένστικτο της επιβίωσης. Η Τουρκία εξελίσσεται σε ισχυρό κράτος. Διαπραγματεύεται, διεκδικεί και επενδύει στο μέλλον. Το ερώτημα του αν, τελικά, βγήκε ωφελημένη από την αποστροφή της Δύσης προς αυτή, μένει ως «τροφή» για σκέψη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Turkey’s approach to Africa can shed light on NATO’s future engagement on the continent, Atlantic Council, διαθέσιμο εδώ
- The Ankara Consensus: How Turkey is boosting influence in rising Africa, African Business, διαθέσιμο εδώ
- 2024 Global Diplomacy Index, Lowy Institute, διαθέσιμο εδώ
- Visualizing Turkey’s Activism in Africa, Centre for Applied Turkey Studies (CATS) Network, διαθέσιμο εδώ
