Του Κωνσταντίνου Γκότση,
Ο βαθμός ανεξαρτησίας των Κεντρικών Τραπεζών αποτελεί ένα ζήτημα που έχει προβληματίσει αρκετές φορές κατά τη διάρκεια των δεκαετιών τους οικονομολόγους και τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, ευρύτερα. Σε θεωρητικό επίπεδο, η ανεξαρτησία των Κεντρικών Τραπεζών φαίνεται να έχει θετικότερο αντίκτυπο στο μείγμα της οικονομικής πολιτικής (συνδυασμός δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής) που ακολουθεί μια χώρα. Ειδικότερα, βοηθά ιδιαίτερα στη διατήρηση ενός χαμηλού ρυθμού πληθωρισμού και, κατ’ επέκταση, στη σταθερότητα των τιμών, που μειώνει την αβεβαιότητα στο οικονομικό περιβάλλον για την ανάπτυξη του εμπορίου και των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων.
Η ανεξαρτησία των Κεντρικών Τραπεζών, εν γένει, χωρίζεται σε δύο μορφές: σε ανεξαρτησία σκοπού και ανεξαρτησία μέσου. Η πρώτη αναφέρεται στη δυνατότητα της Κεντρικής Τράπεζας να θέτει τους στόχους της νομισματικής πολιτικής της, χωρίς την παρέμβαση της Κυβέρνησης. Η δεύτερη αναφέρεται στη δυνατότητα της Κεντρικής Τράπεζας να αποφασίζει τα εργαλεία που θα χρησιμοποιήσει για να ασκήσει την πολιτική. Συνήθως, είτε ισχύουν και οι δύο μορφές είτε ισχύει εξ ολοκλήρου η δεύτερη και η πρώτη μόνο εν μέρει.
Το πλεονέκτημα που παρουσιάζει η ανεξαρτησία των Κεντρικών Τραπεζών, κατά κύριο λόγο, είναι η διαμόρφωση μιας μακροχρόνιας προοπτικής με ασφαλιστικές δικλείδες, χωρίς να είναι εκτεθειμένη σε βραχυχρόνια πολιτικά συμφέροντα. Ο θετικός αντίκτυπος αυτού ενισχύεται ακόμα περισσότερο αν αναλογιστούμε πως η νομισματική πολιτική λειτουργεί με σοβαρές χρονικές υστερήσεις. Επιπλέον, με την ανεξαρτησία των Κ.Τ. θέτονται όρια σε υπερβολικές κρατικές δαπάνες, ως έναν βαθμό, και μπορεί να περιορίσει τα δημοσιονομικά ελλείμματα, ειδικά σε χώρες με υψηλό χρέος που εξωτερικός δανεισμός είναι ιδιαίτερα υψηλός. Παράλληλα, με την ανεξαρτησία τους δίνεται η δυνατότητα πιο άμεσης και αποτελεσματικής πολιτικής, σε σχέση με την περίπτωση που θα ελέγχεται ή θα ορίζεται από μια Κυβέρνηση. Η Κυβέρνηση έχει ισχυρό κίνητρο να δρα για ίδιον συμφέρον, που γενικότερα αποτελεί και τον βασικό λόγο του σημαντικού περιορισμού των παρεμβάσεών της στις ζωές των ατόμων.
Ουσιαστικά, με τη απουσία ανεξαρτησίας της Κεντρικής Τράπεζας, σε πολλές περιπτώσεις, αυτή χάνει την αξιοπιστία της απέναντι στους στόχους της. Στόχοι της είναι η σταθερότητα των τιμών (δηλαδή στην αγοραστική δύναμη του νομίσματος), ο υψηλός ρυθμός ανάπτυξης, σύμφωνα με τις δυνατότητες επέκτασης της οικονομίας, και το χαμηλό ποσοστό ανεργίας. Οι στόχοι της νομισματικής πολιτικής αναφέρονται σε μεταβλητές όπως η προσφορά τραπεζικών δανείων, τα επιτόκια και η προσφορά χρήματος. Αυτοί οι παράγοντες μπορούν να μεταβληθούν με τη χρήση εργαλείων νομισματικής πολιτικής για την επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί. Έτσι, συνεισφέρει στη σταθεροποίηση του οικονομικού κύκλου και στη σταθερότητα των συναλλαγματικών ισοτιμιών για την ενίσχυση του διασυνοριακού εμπορίου.
Οι κεντρικοί τραπεζίτες αντιμετωπίζουν σήμερα πολλές προκλήσεις για την ανεξαρτησία τους. Οι εκκλήσεις για (έστω και πρόωρες) μειώσεις των επιτοκίων αυξάνονται και είναι πιθανό να ενταθούν καθώς ο μισός πληθυσμός του πλανήτη ψηφίζει φέτος. Αυξάνονται οι κίνδυνοι πολιτικής παρέμβασης στη λήψη αποφάσεων των τραπεζών και στους διορισμούς προσωπικού. Οι Κυβερνήσεις και οι κεντρικοί τραπεζίτες πρέπει να αντισταθούν σε αυτές τις πιέσεις, μέχρι να σταθεροποιηθεί σίγουρα η κατάσταση στο μέτωπο του πληθωρισμού.
Μια μελέτη του ΔΝΤ, που εξετάζει δεκάδες κεντρικές τράπεζες από το 2007 έως το 2021, δείχνει ότι εκείνες με ισχυρούς βαθμούς ανεξαρτησίας ήταν πιο επιτυχημένοι στο να κρατήσουν υπό έλεγχο τις προσδοκίες των ανθρώπων για τον πληθωρισμό, κάτι που βοηθά στη διατήρηση του πληθωρισμού σε χαμηλά επίπεδα. Η ανεξαρτησία είναι κρίσιμη και έχει γίνει πιο κυρίαρχη μεταξύ των χωρών σε κάθε επίπεδο εισοδήματος. Μια άλλη μελέτη του ΔΝΤ που παρακολουθεί 17 κεντρικές τράπεζες της Λατινικής Αμερικής τα τελευταία 100 χρόνια εξετάζει παράγοντες όπως: ανεξαρτησία λήψης αποφάσεων, σαφήνεια εντολής και αν θα μπορούσαν να αναγκαστούν να δανείσουν στην κυβέρνηση. Διαπίστωσε επίσης ότι η μεγαλύτερη ανεξαρτησία συνδέθηκε με πολύ καλύτερα αποτελέσματα πληθωρισμού.
Η ισχυρή διακυβέρνηση συμβάλλει στη διασφάλιση ότι η νομισματική πολιτική είναι προβλέψιμη και βασίζεται στην επίτευξη μακροπρόθεσμων στόχων και όχι σε βραχυπρόθεσμα πολιτικά κέρδη. Ξεκινά με μια σαφή νομοθετική εντολή που θέτει τη σταθερότητα των τιμών ως κύριο στόχο. Ακόμη και αν η απασχόληση τεθεί στο ίδιο βάθρο -όπως με τη διπλή εντολή της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ- οι νομοθέτες έχουν αναγνωρίσει ότι η σταθερότητα των τιμών βοηθά τη μακροοικονομική σταθερότητα, η οποία τελικά υποστηρίζει την απασχόληση.
Θα πρέπει να εξηγούν τακτικά πώς οι ενέργειές τους επιδιώκουν να προωθήσουν τους νομοθετικά εξουσιοδοτημένους στόχους τους, τόσο σε λεπτομερείς εκθέσεις όσο και μέσω καταθέσεων ενώπιον των νομοθετών. Επειδή οι αποφάσεις της κεντρικής τράπεζας επηρεάζουν βαθιά τους πάντες, οι κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις θα πρέπει να συνεχίσουν να εργάζονται για την αύξηση της οικονομικής παιδείας, ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να συμμετέχουν στη συζήτηση για την πολιτική. Και η εμπιστοσύνη εξαρτάται τελικά από την επιτυχία τους στην επίτευξη σταθερότητας των τιμών και τη διασφάλιση της σταθερότητας του χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Άλλοι κλάδοι της κυβέρνησης έχουν σαφείς ευθύνες για να βοηθήσουν τους κεντρικούς τραπεζίτες να επιτύχουν τους στόχους τους και να αντιμετωπίσουν τους μελλοντικούς κινδύνους. Αυτό περιλαμβάνει όχι μόνο νόμους που διακηρύσσουν την ανεξαρτησία, αλλά και ακολουθώντας τη σημασία αυτών των νόμων. Η υιοθέτηση συνετών δημοσιονομικών πολιτικών που διατηρούν το χρέος βιώσιμο συμβάλλει στη μείωση του κινδύνου «δημοσιονομικής κυριαρχίας» – πίεσης στην κεντρική τράπεζα να παράσχει χρηματοδότηση χαμηλού κόστους στην κυβέρνηση, η οποία τελικά πυροδοτεί τον πληθωρισμό. Η δημοσιονομική σύνεση παρέχει επίσης περισσότερο δημοσιονομικό χώρο για τη στήριξη της οικονομίας όταν χρειάζεται, ενισχύοντας την οικονομική σταθερότητα. Μια άλλη ευθύνη της κυβέρνησης που συχνά μοιράζεται με τις κεντρικές τράπεζες: η διατήρηση ενός ισχυρού και καλά ρυθμισμένου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Η χρηματοπιστωτική σταθερότητα ωφελεί ολόκληρη την οικονομία και μειώνει τον κίνδυνο η κεντρική τράπεζα να γίνει απρόθυμη να αυξήσει τα επιτόκια από φόβο μήπως προκαλέσει χρηματοπιστωτική κατάρρευση.
Όταν οι κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις διαδραματίζουν το ρόλο τους, έχουμε δει καλύτερο έλεγχο του πληθωρισμού, καλύτερα αποτελέσματα στην ανάπτυξη και την απασχόληση και χαμηλότερους κινδύνους χρηματοπιστωτικής σταθερότητας. Συνεπώς, πρέπει οι Κεντρικές Τράπεζες να συνεχίσουν να ασκούν ανεξάρτητα την πολιτικής τους, αλλά να βρίσκονται και σε επικοινωνία με τις Κυβερνήσεις, ώστε όσο γίνεται να συμβαδίζουν οι πολιτκές τους για την επίτευξη μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας και όχι η μία να αναιρεί την άλλη, όπως συνέβη τα τελευταία χρόνια με τις Κεντρικές Τράπεζες να «σφίγγουν» και τις Κυβερνήσεις να «χαλαρώνουν».
