Του Γιάννη Τσορτανίδη,
Οι Σιληνοί και οι Σάτυροι απαντώνται στην ελληνική μυθολογία ως ακόλουθοι και θιασώτες του θεού Διονύσου και λαμβάνουν μέρος, μαζί με τις Νύμφες και τις Μαινάδες, στις οργιαστικές τελετές που γίνονται προς τιμήν του θεού. Ανήκουν στην ευρύτερη μυθολογική κατηγορία των μιξοθήρων όντων (με σύμφυρση ανθρωπίνων και ζωικών χαρακτηριστικών, όπως και οι Κένταυροι). Οι Σιληνοί εμφανίζονται σε παραστάσεις αγγείων ως δίποδοι, ανθρωπόμορφοι και ιθύφαλλοι, με οπλές, ουρά και αυτιά αλόγου.
Παράλληλα με τη διονυσιακή τους φύση, ενίοτε τους αποδίδονται και πνευματικές αρετές. Παραδίδεται, μεταξύ άλλων και από τον Ηρόδοτο, ο μύθος της απαγωγής ενός Σιληνού από τον βασιλιά της Φρυγίας Μίδα, με απώτερο σκοπό να κλέψει τη σοφία του εξωτικού πλάσματος, που κατέληξε στην απόκτηση από τον βασιλιά της υπερφυσικής ικανότητας να μετατρέπει ό,τι αγγίζει σε χρυσό: ένα καταραμένο –όπως τελικά αποδείχθηκε– χάρισμα, που του δόθηκε ως δώρο από τον ίδιο τον Διόνυσο, όταν ο βασιλιάς απελευθέρωσε τον σύντροφό του.
Οι Σιληνοί αγαπούσαν εκ φύσεως τη μουσική και τον χορό, ενώ έπαιζαν και τον αυλό, ένα όργανο εμβληματικό στις διονυσιακές τελετές. Ο μύθος αναφέρει ότι αρχικά εφηύρε τον αυλό η θεά Αθηνά, αλλά όταν άρχισε να παίζει μουσική οι άλλες θεές τη λοιδόρησαν, επειδή τάχα το παίξιμο του αυλού την ασχήμαινε. Η ίδια το διαπίστωσε όταν κατέβηκε στο όρος Ίδη και αντίκρυσε το είδωλό της να καθρεφτίζεται στα νερά ενός ποταμού – τότε είδε το πρόσωπό της παραμορφωμένο, καθώς ενώ φυσούσε στον αυλό, τα μάγουλά της φούσκωναν. Η θεά πέταξε αμέσως τον αυλό μακριά, ορίζοντας την αναπόφευκτη και αυστηρή τιμωρία όποιου τον αποκτούσε.
Ο Μαρσύας ήταν ένας Σιληνός, ακόλουθος της χθόνιας θεότητας Κυβέλης, η οποία λατρευόταν εκστατικά και με περισσή αγριότητα στα βουνά της Φρυγίας – η λατρεία της σταδιακά εξαπλώθηκε, λίγο πιο εξευγενισμένη, στην Ελλάδα. Δίπλα στον Μαρσύα μαθήτευσε ο περιώνυμος μουσικός και ποιητής Όλυμπος, μυθικός πρόγονος των ελληνικών φύλων που κατοικούσαν στη Φρυγία και την ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας, Όταν ο Μαρσύας βρήκε τον αυλό της Αθηνάς τον οικειοποιήθηκε και έγινε επιδέξιος αυλητής, ενώ αναφέρεται ότι ο ίδιος δημιούργησε τον διπλό αυλό (δίαυλο). Πίστεψε, μάλιστα, ότι με αυτόν θα μπορούσε να παραβγεί στη μουσική τέχνη ακόμα και με τον ίδιο τον θεό Απόλλωνα, τον οποίο και προκάλεσε σε αγώνα. Η έπαρση αυτή του Μαρσύα δεν ήταν δυνατό να ξεφύγει από το αρχαιοελληνικό μοτίβο του διπόλου ύβρεως και νεμέσεως που –σε συνδυασμό και με την κατάρα της Αθηνάς– οδήγησε τον Σιληνό σε ένα φρικτό τέλος.
Ο Απόλλωνας, μετά την αλαζονική πρόκληση του Μαρσύα, προσήλθε στον μουσικό αγώνα όχι με αυλό, αλλά με τη λύρα του, το νέο μουσικό όργανο που είχε κατασκευάσει με χορδές στερεωμένες πάνω σε καύκαλο χελώνας ο αδερφός του Ερμής και του το είχε χαρίσει για να τον εξευμενίσει – μετά την αποκάλυψη της κλοπής ενός κοπαδιού βοδιών του Απόλλωνα από τον μικρό Ερμή. Κριτής του αγώνα ορίστηκε ο θεός του ομώνυμου όρους της Λυδίας, Τμώλος, που αρχικά δυσκολεύτηκε να υποδείξει τον νικητή, καθώς και οι δυο διαγωνιζόμενοι ήταν τεχνίτες στο παίξιμο των μουσικών τους οργάνων. Όταν ο Απόλλωνας πρότεινε να παίξουν μουσική με τα όργανα αναποδογυρισμένα, κατόρθωσε με τη λύρα του να είναι εξίσου μελωδικός, ενώ, αντίθετα, ο Μαρσύας με τον αυλό του δυσκολεύτηκε.
Όταν ο Τμώλος αποφάσισε να χρίσει νικητή τον Απόλλωνα εμφανίστηκε ο βασιλιάς Μίδας, που έτυχε να περνάει από εκεί, υποστηρίζοντας ότι ο Μαρσύας ήταν καλύτερος και, συνεπώς, η ετυμηγορία ήταν άδικη. Ο Απόλλωνας εξοργίστηκε με την ασέβεια του Μίδα και μεταμόρφωσε τα αυτιά του σε γαϊδουρινά, ίσως για να του υποδείξει σκωπτικά ότι θα έπρεπε να ακούει καλύτερα – κατά μια άλλη εκδοχή ο Μίδας εμφανίζεται ως κριτής σε έναν αντίστοιχο μουσικό αγώνα του Απόλλωνα με τον τραγοπόδαρο θεό Πάνα, όμως σταδιακά οι μυθικές παραλλαγές των δυο διαγωνισμών συγχωνεύθηκαν.
Η τιμωρία που επέλεξε ο Απόλλωνας για τον ηττημένο Μαρσύα ήταν σκληρή. Αφού πρώτα τον κρέμασε σε ένα δέντρο, τον έγδαρε ζωντανό και κατόπιν έφτιαξε με το τομάρι του έναν ασκό. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως από το αίμα του Σιληνού που έρεε δημιουργήθηκε ο ποταμός Μαρσύας, παραπόταμος του ποταμού Μαιάνδρου της Φρυγίας. Σύμφωνα πάλι με τον Ηρόδοτο, στην αγορά των Κελαινών, δίπλα στις εκβολές του Μαιάνδρου, βρισκόταν κρεμασμένος ο ασκός που είχε φτιάξει ο Απόλλωνας με το δέρμα του Μαρσύα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Θ. Κακριδής, Ελληνική Μυθολογία, τόμος 2: Οι Θεοί, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986
