Της Δήμητρας Ιωακείμοβιτς,
Πνευματικά δικαιώματα ονομάζονται εκείνα τα αποκλειστικά δικαιώματα των πνευματικών δημιουργών στο έργο τους. Παραχωρούνται από τον νόμο για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα για να απαγορεύσουν σε τρίτα πρόσωπα τη χρήση των έργων χωρίς την προαπαιτούμενη άδεια του δημιουργού. Το πνευματικό δικαίωμα περιλαμβάνει το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του έργου, το λεγόμενο περιουσιακό δικαίωμα, και εκείνο της προστασίας του προσωπικού δεσμού του δημιουργού με το έργο του, γνωστό ως ηθικό δικαίωμα.
Βάσει νόμου, το πνευματικό δικαίωμα δε δύναται να μεταβιβαστεί εν όλω, εγκαθιδρύοντας με αυτό τον τρόπο ο νομοθέτης το αμεταβίβαστο του συνόλου του πνευματικού δικαιώματος. Σύμφωνα με το άρθρο 12 του Ν.2121/1993, διαχωρίζεται η μεταβίβαση του περιουσιακού και του ηθικού δικαιώματος. Συγκεκριμένα, η διάταξη της παρ. 1 αναφέρεται στο περιουσιακό δικαίωμα, ορίζοντάς το ως ελεύθερα μεταβιβάσιμο. Από την άλλη πλευρά, η διάταξη της παρ. 2 επισημαίνει το αμεταβίβαστο εν ζωή του ηθικού δικαιώματος, το οποίο έχει καθιερωθεί ως γενική αρχή της πνευματικής ιδιοκτησίας. Ας τονίσουμε, όμως, τη δυνατότητα μεταβίβασης αιτία θανάτου, που αναφέρεται στο εν λόγω άρθρο και είναι θετική ως προς και τα δύο δικαιώματα.
Ειδικότερα, το δικαίωμα του δημιουργού κληρονομείται, τόσο κατά το αμεταβίβαστο ηθικό δικαίωμα όσο και κατά το περιουσιακό. Σχετικά με την κληρονόμηση των περιουσιακών εξουσιών, αυτές μεταβιβάζονται ελευθέρως με διανεμητικές διατάξεις τελευταίας βουλήσεως, ήτοι διαθήκη ή δωρεά θανάτου. Συνεπώς, ο δημιουργός μπορεί να μεταβιβάσει αιτία θανάτου το ίδιο το έργο ή επιμέρους εξουσίες επ’ αυτού, υποδεικνύοντας αιτία θανάτου άδειες ή ακόμη και υποάδειες εκμεταλλεύσεως. Εντούτοις, οφείλουμε να επισημάνουμε τη ρητή απαγόρευση που επηρεάζει αισθητά την κληρονόμηση του περιουσιακού δικαιώματος και δη των αδειών, σύμφωνα με την οποία άκυρες θα καθίσταντο όσες διατάξεις τελευταίας βουλήσεως εμπεριέχουν επιλεκτική διανομή, ήτοι βασίζονται για παράδειγμα σε αξιώσεις από την πρώτη, δεύτερη, τρίτη πώληση κ.ο.κ.
Έπειτα, είναι γνωστό πως αντικείμενο κληρονομικής διαδοχής είναι μόνο η περιουσία του ατόμου, δηλαδή μόνο όσες πραγματικές ή έννομες σχέσεις του αποτιμώνται σε χρήμα. Ωστόσο, εισάγεται η εξαίρεση του άρθρου 12 παρ. 2 του Ν. 2121/1993, η οποία ορίζει πως επιτρέπεται η μεταβίβαση του ηθικού δικαιώματος με κληρονομική διαδοχή. Παρόλα αυτά, ενώ υπό το προϊσχύσαν δίκαιο το ηθικό δικαίωμα έσβηνε με τον θάνατο του δημιουργού και οι κληρονόμοι αποκτούσαν δικό τους αυτοτελές δικαίωμα με βάση το άρθρο 57 ΑΚ, που προστατεύει την προσωπικότητα, σήμερα το ηθικό δικαίωμα «περιέρχεται στους κληρονόμους του δημιουργού με όσους περιορισμούς αυτός είχε συμβατικά αποδεχτεί ενόσω ζούσε». Έτσι, συνάγουμε τη δυνατότητα συνολικής μεταβίβασης του πνευματικού δικαιώματος, ως ένα ενιαίο δικαίωμα που βασίζεται στην έννομη σχέση που συνδέει τον δημιουργό με το έργο του, γεγονός που συμπεραίνουμε άλλωστε, από την post mortem διάρκεια προστασίας του πνευματικού δικαιώματος κατά ενιαίο τρόπο.
Σύμφωνα με τις γενικές διατάξεις του κληρονομικού δικαίου, ο δημιουργός έχει τη δυνατότητα να ορίζει φυσικά ή νομικά πρόσωπα ως κληρονόμους, να εγκαθιστά κληρονόμους ή μετακληρονόμους, να ορίζει εκτελεστή διαθήκης, ακόμη και να ιδρύει ίδρυμα με τα δικαιώματά τους. Με την επαγωγή της κληρονομιάς, ο κληρονόμος αποκτά αυτόματα πλήρη δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας μέσω της αποδοχής ή της λήξης της περιόδου αποποίησης. Τούτο σημαίνει ότι ο κληρονόμος αναλαμβάνει τη νομική θέση του αποθανόντος δημιουργού-κληρονομούμενου, συμπεριλαμβανομένης της κληρονομιάς όλων των ηθικών και περιουσιακών εξουσιών που κατείχε ο θανών κατά τη στιγμή του θανάτου του και ότι δεσμεύεται από τυχόν συμβόλαια ή άδειες που έχει χορηγήσει ο θανών.
Σε περίπτωση περισσοτέρων κληρονόμων, ιδρύεται κοινωνία συγκληρονόμων και όχι συνδημιουργών. Η κατανομή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας μεταξύ των συγκληρονόμων διέπεται από τις διατάξεις των 1884 επ. ΑΚ. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας διανέμεται συνήθως μεταξύ όλων των συγκληρονόμων κατ’ ιδανικά μερίδια, εκτός εάν ορίζεται διαφορετικά στην τελευταία διαθήκη. Η προσπάθεια διαχωρισμού διαφορετικών εξουσιών του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας μεταξύ διαφορετικών κληρονόμων δε συνάδει με τον ενιαίο χαρακτήρα του δικαιώματος και ενδέχεται να μην είναι νομικά εκτελεστή.
Σε κάθε περίπτωση, η ιδιαιτερότητα του πνευματικού δικαιώματος, να μεταβιβάζεται ως όλο, είναι φανερή, επιβεβαιώνοντας για ακόμη μία φορά τον ενιαίο χαρακτήρα του δικαιώματος και την απόκλιση από το δικαίωμα της προσωπικότητας. Και τούτο λόγω της απόσβεσης και της αυτοτέλειας του δικαιώματος της ΑΚ 57. Κατά συνέπεια, οι κληρονόμοι οφείλουν να ασκούν το ηθικό δικαίωμα σύμφωνα με τη θέληση του αποθανόντος δημιουργού, εφόσον αυτή έχει ρητά εκφραστεί, περιορίζοντας εμφανώς τη δυνατότητα αυτών να το ασκούν κατ’ αρεσκεία τους. Ωστόσο, δημιουργούνται ερωτήματα σχετικά με την απεριόριστη ισχύ που διαθέτει η επιθυμία του δημιουργού. Με άλλα λόγια, ποια είναι τα όρια που τίθενται στις επιθυμίες του δημιουργού; Παραδείγματος χάριν, εάν ο δημιουργός παραγγείλει στους κληρονόμους του την καταστροφή του έργου του, οι κληρονόμοι δύνανται να αποκλίνουν από αυτό το αίτημα;
Την απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μπορούμε να την αναζητήσουμε εξετάζοντας τις γενικές αρχές που ορίζει ακόμα και το ίδιο το Σύνταγμα, με τις οποίες προστατεύεται η Τέχνη και η διάδοσή της. Είναι αναμφίβολο πώς οι κληρονόμοι αποκτούν την υποχρέωση φροντίδας και επιμέλειας των συμφερόντων του αποθανόντος δημιουργού, όμως δεν μπορούμε να παραβλέπουμε το δημόσιο συμφέρον, κάτι που ορίζεται άλλωστε από το άρθρο 29 του Ν. 2121/1993, σύμφωνα με το οποίο μετά τη λήξη διάρκειας της πνευματικής ιδιοκτησίας αποκτά τις ανάλογες εξουσίες το Δημόσιο, εκπροσωπούμενο από το Υπουργείο Πολιτισμού.
Ολοκληρώνοντας, θα ήθελα να σταθώ στο προαναφερθέν, σημειώνοντας τη διάρκεια ισχύος της πνευματικής ιδιοκτησίας, η οποία εκτείνεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του δημιουργού και εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, που υπολογίζονται από την 1η Ιανουαρίου του έτους, το οποίο έπεται του θανάτου του. Επομένως, οι κληρονόμοι αναλαμβάνουν την υποχρέωση φροντίδας του δημιουργήματος για εβδομήντα χρόνια, ενώ στη συνέχεια το πνευματικό δικαίωμα επί του έργου αποσβήνεται και αυτό περιέρχεται στο Δημόσιο, οπού ναι μεν καθίσταται πράγμα εκτός συναλλαγής, δεν αποκλείεται, όμως, η εκμετάλλευση των παράγωγων μορφών του, ενσωματωμένων σε υλικούς φορείς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Λ. Κοτσίρης, Ε. Σταματούση, Νόμος για την Πνευματική ιδιοκτησία, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2009
- Κωνσταντίνος Χριστοδούλου, Δίκαιο Πνευματικής Ιδιοκτησίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2η έκδοση, 2023
