Της Χαράς Γρίβα,
Ο Φασισμός είναι μία ριζοσπαστική ακροδεξιά υπερεθνικιστική πολιτική πρακτική που ορίζει το έθνος με βάση βιολογικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά και προσπαθεί να το αναδείξει ως υπεράνω κάθε άλλου έθνους και να δημιουργήσει μια κινητοποιημένη εθνική κοινότητα. Προβάλλει έναν ολοκληρωτικό τρόπο διακυβέρνησης και προσπαθεί να διαχωρίσει το δικό του έθνος ως ανώτερο ενώ τα υπόλοιπα έθνη τα καθιστά κατώτερα. Σήμερα, ο φασισμός χρησιμοποιείται με την έννοια του αυταρχισμού και του δεσποτισμού στην κοινωνία, της αυθαιρεσίας και της αντιδημοκρατικής συμπεριφοράς. Ο Robert Paxton διακρίνει πέντε στάδια εδραίωσης του φασισμού σε μια ανθρώπινη κοινωνία: την δημιουργία των φασιστικών αισθημάτων, την εδραίωση αυτών των αισθημάτων, την κατάληψη της εξουσίας, την άσκηση της εξουσίας και τον ριζοσπαστισμό ή εντροπία (έλλειψη τάξης στην κοινωνία).
Ειδικότερα, ο φασισμός μπορεί να αναλυθεί σε 10 πτυχές. Στα επιτυχημένα φασιστικά καθεστώτα (Ιταλία, Γερμανία, Ισπανία, Αυστρία), ο φασισμός εδραιώθηκε με την συνεργασία της κυρίαρχης δεξιάς-συντηρητικής κυβέρνησης και με τις παραδοσιακές ελίτ της κοινωνίας. Δεν επιδίωκαν μια κοινωνικό-οικονομική επανάσταση αλλά μια επανάσταση ψυχής. Ο φασισμός γεννήθηκε με την μαζική πολιτική και εδραιώθηκε στα κράτη που κλονίστηκαν μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (ηττημένες χώρες). Τα ηγετικά πρόσωπα είχαν χάσει το κύρος που διέθεταν κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου και ο λαός προσπαθούσε να βρει τους λόγους που οδηγήθηκαν στον «Μεγάλο Πόλεμο» και να αντιμετωπίσει την οικονομική κρίση που ξέσπασε με το κραχ του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης, το 1929, γεγονός που επηρέασε αρνητικά όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ο φασισμός αναπτύχθηκε ακόμη και εξαιτίας της εξάπλωσης του σοσιαλισμού στην ανατολική Ευρώπη.
Ο φασισμός (και ο ναζισμός) χρειάζεται την στήριξη του «καλού» λαού για να εδραιωθεί στην κοινωνία. Ο λαός αυτός, που προερχόταν από τις αγροτικές τάξεις και χωρίς κάποια μόρφωση, δημαγωγούνταν σχετικά εύκολα από τους ηγέτες του φασισμού. Ο φασισμός στηρίχθηκε στο συναίσθημα. Το έθνος, η φυλή, ο εκλεκτός λαός είχαν εκπέσει, είχαν αλλοιωθεί από τις δυνάμεις του «κακού» και έπρεπε να ξαναβρούν την δύναμη και τη ζωντάνια τους. Η συναίνεση και η υποστήριξη έγκειται στο γεγονός του απαράμιλλου ζήλου προς το πρόσωπο του ηγέτη. Ο φασισμός δεν είναι εξαγώγιμο προϊόν, καθώς το κάθε έθνος «κατασκευάζει» τους δικούς του εχθρούς, παρά τις ομοιότητες που διαθέτουν τα φασιστικά καθεστώτα μεταξύ τους. Άσκηση βίας προς τον εχθρό για να δημιουργήσουν την ικανοποίηση προς τον λαό ότι τους προστατεύει ο ηγέτης.
Ποια είναι η σχέση φασισμού και κομμουνισμού;
Ορισμένοι υποστηρίζουν πως αυτά τα δυο καθεστώτα παρουσιάζουν ομοιότητες, καθώς είναι μονοκομματικά συστήματα με απόλυτες εξουσίες και πανίσχυρες μονάδες εσωτερικής ασφάλειας, ευρεία κινητοποίηση των μαζών, χρήση πολλών τελετουργικών και στολών, κοινοτισμός και αντι-ατομικισμός, πίστη σε μια ανώτερη πολιτική αλήθεια σε βαθμό θρησκευτικής πίστης, χαρισματικός ηγέτης, εμμονή με τους εχθρούς του λαού και συστηματική εξολόθρευση τμημάτων του λαού εντός ή εκτός στρατοπέδων, εκτέλεση υψηλόβαθμων στελεχών όταν κρίνεται απαραίτητο. Ωστόσο, έχουν μια πολύ σημαντική διαφορά στην βάση τους. Ο εθνικισμός του φασισμού και ο διεθνισμός του κομμουνισμού, δηλαδή ο φασισμός στηρίζεται στον ρατσισμό και διαχωρίζει τους ανθρώπους με βάση τα φυλετικά και βιολογικά τους χαρακτηριστικά σε ανώτερους (άρια φυλή) και κατώτερους και προσπάθησε να εξαλείψει τους κατώτερους βιολογικά ανθρώπους, ενώ ο κομμουνισμός προσπάθησε να συμπεριλάβει όλους τους ανθρώπους στο πλαίσιο της αταξικής κοινωνίας, δηλαδή να τους εξισώσει παρά τις όποιες διαφορές τους σε εξωτερική εμφάνιση ή πιστεύω.
Ο φασισμός δεν μπορεί να αποκτήσει την εξουσία αν δεν εμφανιστεί ένα κενό στον πολιτικό χώρο ή αν δεν υπάρχει κάποια πολιτική, κοινωνική ή οικονομική κρίση στην κοινωνία. Οι φασίστες εκμεταλλεύτηκαν όλα τα πεπραγμένα της περιόδου του Μεσοπολέμου και κυρίως την αδυναμία του φιλελευθερισμού-συντηρητισμού να απευθυνθεί στον λαό. Ο φασισμός συγκροτούνταν από τον στρατό, τους νέους και τους αγρότες, παρ’ όλο που ο φασισμός απευθυνόταν σε όλους τους ομοεθνείς. Άρα, στην ουσία, ο φασισμός είχε μια πιο διευρυμένη βάση από τον κομμουνισμό.
Ποια είναι η σχέση λαού και ηγέτη;
Κανένα φασιστικό κίνημα δεν αναπτύχθηκε χωρίς την συμβολή ενός χαρισματικού ηγέτη, μια εξουσία που θεμελιώνεται στην βάση ενός ηγέτη που διαθέτει «εξαιρετική προσωπικότητα» και ηγετικές ικανότητες. Υπάρχει η συναισθηματική αφοσίωση στο πρόσωπο του ηγέτη, στα λόγια και τις πράξεις του. Θεμελιώνεται στην εμπιστοσύνη της κοινωνίας που αναγνωρίζει κάποιον ηγέτη ως χαρισματικό και την συνεχή επιβεβαίωση της χαρισματικής του ικανότητας. Ωστόσο, μια χαρισματική ηγετική μορφή από μόνη της δεν παρέχει σταθερή εξουσία. Η μαζική, λαϊκίστικη και εθνικιστική συσπείρωση θα ήταν αδύνατη δίχως την ύπαρξη ενός ηγέτη που συνενώνει εσωτερικά και εξωτερικά τα άτομα που τον ακολουθούν, εναλλάσσει διαρκώς εντολές και επιβραβεύσεις, προσδίδει νόημα στην κατακερματισμένη τους ύπαρξη. Ο Paxton επισημαίνει πως ψυχανάλυση δεν χρειάζονται οι ηγέτες των φασιστικών καθεστώτων αλλά ο λαός που τους υποστηρίζει. Τα φασιστικά καθεστώτα προσπάθησαν να απορροφήσουν τον λαό για να πετύχουν τις επιδιώξεις τους αλλά και να απορροφήσουν το ιδιωτικό μέσα στο δημόσιο-δεν εξισώνεται ο λαός, ο φασίστας ηγέτης παραμένει η προσωποποίηση του πεπραγμένου.
Δεν υπάρχουν ιστορικοί νόμοι και αναπόφευκτα γεγονότα. Η εξάπλωση του φασισμού παρ’ όλο που υπάρχουν πολυάριθμα αίτια για να εξηγήσουν αυτό το φαινόμενο, βασίζεται και λίγο στην έννοια της τύχης. Η άσκηση της εξουσίας από τους φασίστες προκαλεί ριζοσπαστικές αλυσιδωτές αντιδράσεις. Ο ριζοσπαστισμός των φασιστών σχετίζεται με τον εγγενή μιλιταρισμό τους και με το ζήτημα του Ολοκαυτώματος, που ορίζεται ως μια τρομακτική ναζιστική εξολοθρευτική διαδικασία που ξεκίνησε αρχικά με την ευθανασία αρρώστων, τη φονική δράση ταγμάτων και την εκτέλεση σοβιετικών στρατιωτικών και στην συνέχεια εξαπλώθηκε στην εκτέλεση Εβραίων στα γνωστά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι ηγέτες του φασισμού προσπαθούν να πείσουν τον λαό ότι χρειάζονται περισσότερο ζωτικό χώρο στην κοινωνία για να εξελιχθούν και να αναπτύξουν το έθνος τους όπου στο τέλος ο επεκτατισμός γίνεται επιθυμία του ίδιου του λαού.
Ποια είναι η βαθύτερη προέλευση του φασισμού;
Ο φασισμός δημιουργήθηκε εξαιτίας των εξεγέρσεων που έλαβαν χώρα στα τέλη του 19ου αιώνα ενάντια στις απόψεις των φιλελευθέρων για τις ατομικές ελευθερίες, τη λογική, τη φυσική αρμονία και τη πρόοδο. Ακόμη και πριν από το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, διάφορα αντί-φιλελεύθερα αισθήματα δημιουργήθηκαν και χαρακτηρίστηκε ως ένας πιο επιθετικός εθνικισμός και ρατσισμός. Η δημιουργία των εθνών-κρατών βασίστηκε στο έθνος (σχολή του Ρομαντισμού, το έθνος βασίζεται στην κοινή ιστορία, παράδοση και κοινό παρελθόν). Η πίστη στην ανωτερότητα της λευκής φυλής ήταν ο συνεκτικός κρίκος και αρκετών διανοούμενων, ενώ ο αντισημιτισμός υπάρχει για πολλά χρόνια στον ευρωπαϊκό χώρο. Ήδη από τον 18ο αιώνα, αρκετοί συντηρητικοί και φιλελεύθεροι είχαν κατηγορηθεί για ρατσιστικές συμπεριφορές και βίαιες ενέργειες, παρά το γεγονός ότι η ευγονική είχε ανθίσει στις ΗΠΑ και τα πογκρόμ εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στη Ρωσία. Ακόμα και τα πρώτα προγράμματα στην βάση του Διαφωτισμού δεν αφορούσε όλες τις φυλές, παρά μόνο την κυρίαρχη (Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας-ΗΠΑ).
Η είσοδος νέων πολιτικών κομμάτων στο σύστημα αποτελεί μία συνετή πράξη όχι όμως όταν προωθεί την βία και κινδυνεύει με αυτόν τον τρόπο η δημοκρατία. Οι σημερινοί αρχηγοί φασιστικών κομμάτων και οργανώσεων είναι καλοί στο να παρουσιάζουν μια μετριοπαθής πολιτική με ένα μετριοπαθές πρόσωπο ενώ επιθυμούν την προσέλκυση ατόμων με φασιστικές πεποιθήσεις χρησιμοποιώντας όμως κωδικοποιημένους όρους όταν πρόκειται για την αναγνώριση της ανδρείας ή την αποκατάσταση της υπερηφάνειας. Ένας φασισμός του μέλλοντος είναι πιθανό να ξεσπάσει σε μια περίοδο γενικευμένης κρίσης, όμως δεν θα μοιάζει με τον φασισμό που γνωρίσαμε την δεκαετία του ’30 και του ’40. Κύριοι εχθροί θα είναι η παγκοσμιοποίηση, η μετανάστευση και η εντόπια πολιτική διαφθορά. Ο φασισμός είναι μια κατάσταση που αναπτύσσεται σε μια κοινωνία, δεν υπάρχει στο ανθρώπινο DNA, αν καταλήξουμε στο σημείο να το πιστεύουμε αυτό, καταλήγουμε σε ένα είδος αντίστροφου φασισμού. Η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα εκείνης της εποχής δεν είχαν σταθερά θεμέλια σε εθνικές παραδόσεις εξαιτίας των εξελίξεων της περιόδου εκείνης. Οι ήδη υπάρχουσες ιδεολογίες στάθηκαν αδύναμες να συσπειρώσουν στο δυναμικό τους τις εκφάνσεις του φασισμού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Robert Paxton (2006), Η ανατομία του φασισμού (μτφρ Κατερίνα Χαλμουκού), Αθήνα: εκδ. Κέδρος
