Του Σπύρου Θεοχαράκου,
Ο πρόσφατος πόλεμος μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς έφερε στο προσκήνιο τη συζήτηση περί του δικαιώματος της αυτοάμυνας. Η αυτοάμυνα είναι ένας όρος νομικός, του διεθνούς δικαίου. Ως τέτοιος, βρίσκεται συχνά αντικείμενο ερμηνείας, με τα κράτη να επιδιώκουν τη νομιμοποίηση μιας κατάστασης προς όφελός τους. Στο παρόν άρθρο θα εξεταστεί το φαινόμενο της αυτοάμυνας, καθώς και η εργαλειοποίησή της από τα κράτη και τις πολιτικές ελίτ.
Σύμφωνα με το άρθρο 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, «Καμιά διάταξη αυτού του Χάρτη δεν θα εμποδίζει το φυσικό δικαίωμα της ατομικής ή συλλογικής νόμιμης άμυνας, σε περίπτωση που ένα Μέλος των Ηνωμένων Εθνών δέχεται ένοπλη επίθεση, ως τη στιγμή που το Συμβούλιο Ασφαλείας θα πάρει τα αναγκαία μέτρα για να διατηρήσει τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια». Η αυτοάμυνα αποτελεί μια από τις ελάχιστες μορφές νόμιμης άσκησης βίας στο Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Η νομιμοποίηση των στρατιωτικών επιχειρήσεων ενός κράτους απέναντι σε άλλο είναι σημαντική για την εικόνα του στη διεθνή «σκακιέρα». Αφενός, διότι παρέχει σταθερότητα και συνασπισμό στο εσωτερικό του κράτους. Αφετέρου, διότι αποτρέπει αντιδράσεις διεθνούς χαρακτήρα, ενώ, παράλληλα, διατηρεί το “status” του στον διπλωματικό τομέα.
Στη μεταψυχροπολεμική εποχή, παρατηρείται μια στροφή της τακτικής των κρατών στο θέμα της άμυνας. Αναγνωρίζοντας τη σημασία των διεθνών σχέσεων και για να αποφύγουν επιπλοκές νομικής φύσεως του διεθνούς δικαίου, τα κράτη στην πλειονότητά τους λύνουν τις διαφορές τους χωρίς επίσημη κήρυξη πολέμου. Τα «θερμά επεισόδια», οι «ειδικές στρατιωτικές επιχειρήσεις», τα «αντίποινα» είναι μόνο μερικοί από τους όρους που χρησιμοποιούνται για να προσδώσουν χαρακτήρα προσωρινό στη σύγκρουση. Καθώς μια κήρυξη πολέμου είναι νομικά παράνομη, χωρίς σχετική απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του Ο.Η.Ε., αυτό τους βοηθάει να ελίσσονται στο διπλωματικό παιχνίδι, παρουσιάζοντας τα γεγονότα υπό ένα «θολό» πρίσμα.
Πώς, όμως, ωφελείται κάποιος, εργαλειοποιώντας την έννοια της αυτοάμυνας; Σε ατομικό επίπεδο, η άμυνα ενός κράτους απέναντι σε άλλο συνιστά μια ισχυρή αφορμή για συστράτευση του έθνους γύρω από τον πολιτικό ηγέτη. Το φαινόμενο είναι γνωστό ως “Rally Around the Flag”, και αξιοποιείται σε κρίσιμες φάσεις του έθνους, που περιλαμβάνουν και μη πολεμικές περιπτώσεις (μαζική παράνομη μετανάστευση, επιδημίες-πανδημίες). Πολιτικοί αντίπαλοι, κοινό και Μ.Μ.Ε. συντάσσονται με τον εκάστοτε ηγέτη του κράτους, για όσο διάστημα διαρκεί η κρίση, με σκοπό να ξεπεραστεί. Η πατριωτική, ωστόσο, διάσταση του φαινομένου μπορεί να αποτελεί απλά το περιτύλιγμα μιας μεγάλης κλίμακας πολιτικής εκμετάλλευσης από τον ηγέτη. Σε αυτήν την περίπτωση, η αυτοάμυνα αποτελεί όχημα ισχυροποίησης της εξουσίας προσώπων και απομάκρυνσης ανεπιθύμητου ανταγωνισμού. Το Συμβούλιο Ασφαλείας του Ο.Η.Ε. είναι υπεύθυνο για τον έλεγχο της κατάστασης, με σκοπό να περιοριστούν οι περιπτώσεις κατάχρησης.
Σε επίπεδο κράτους, αναθεωρητικές Κυβερνήσεις εργαλειοποιούν την έννοια για την επίτευξη γεωστρατηγικών στόχων. Προτάσσοντας τεχνάσματα, όπως η προστασία των συνόρων τους από υποτιθέμενη στρατιωτική απειλή ή η προστασία των μειονοτικών πληθυσμών τους σε άλλα κράτη, επιδίδονται σε ευρεία επικοινωνιακά παιχνίδια, αποζητώντας τη νομιμοποίηση στη διεθνή κοινότητα. Χρήσιμο εργαλείο προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η προπαγάνδα, η συστηματική, δηλαδή, διάδοση ιδεών μεροληπτικής φύσεως, με σκοπό τον επηρεασμό της κοινής γνώμης. Η επικαιρότητα είναι γεμάτη από τέτοιες περιπτώσεις συγκρούσεων, οι οποίες, δυστυχώς, βρίσκουν υποστήριξη είτε από άλλα αυταρχικά και αναθεωρητικά καθεστώτα είτε από κράτη που έχουν ανάγκη τη διατήρηση καλών σχέσεων με το κράτος-παραβάτη.
Η ρεαλιστική πτυχή των διεθνών σχέσεων αποκαλύπτει μια σκληρή πραγματικότητα. Οι διεθνείς σχέσεις δεν έχουν να κάνουν με το τι είναι δίκαιο και ηθικό για ένα κράτος, αλλά με το τι είναι συμφέρον. Οι διμερείς συμφωνίες κρατών, η στήριξη ή η αποδοκιμασία διεθνών γεγονότων και οι συμμαχίες οδηγούνται από μεροληπτικούς παράγοντες, σε ατομικό ή εθνικό επίπεδο. Μπορεί οι εποχές που τα κράτη επιδίδονταν σε ιδιοτελείς πολέμους, αδιαφορώντας παντελώς για τη διεθνή εικόνα τους, να ανήκουν στο παρελθόν, η κατάσταση όμως αυτή, δυστυχώς, συνεχίζεται και σήμερα υπό άλλες μορφές. Σε αυτό το πλαίσιο, η εργαλειοποίηση γεγονότων προς νομιμοποίηση στρατιωτικών και πολιτικών επιδιώξεων συνιστά δημοφιλή τακτική φιλόδοξων δρώντων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
