Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Όπως είδαμε στα προηγούμενα άρθρα, η ιταλική χερσόνησος ήταν από τα αρχαία ήδη χρόνια μια περιοχή πολυπολιτισμική, με αρκετές φυλές να μάχονται μεταξύ τους αλλά και με ξένα στοιχεία για την κυριαρχία στην περιοχή. Η νήσος της Σικελίας, η οποία βρισκόταν σε στρατηγικό σημείο για τον έλεγχο του εμπορίου στη Μεσόγειο, δεν θα μπορούσε να διαφέρει σε αυτό. Θα αναφερθούμε στους ιθαγενείς λαούς της νήσου αυτής, καθώς και στην εξωτική Σαρδηνία, η οποία λόγω της πιο απομονωμένης γεωγραφικής θέσης της και της γεωμορφολογίας της διατήρησε το αυτόχθον στοιχείο της για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
Η Σικελία πήρε το όνομά της από την φυλή η οποία κατοικούσε στα ανατολικά του νησιού, τους Σικελούς. Καθώς οι Έλληνες θαλασσοπόροι ήρθαν σε επαφή πρώτα με αυτούς, θεώρησαν πως ολόκληρο το νησί κατοικείται από τους Σικελούς. Όμως υπήρχαν άλλες δυο φυλές με τις οποίες οι Σικελοί μοιράζονταν το νησί, οι Σικανοί, οι οποίοι κατοικούσαν στο κέντρο του νησιού, και οι Έλυμοι, κάτοχοι της δυτικής πλευράς του νησιού. Τα αρχαιολογικά εκθέματα τα οποία έχουν βρεθεί στη Σικελία δείχνουν πως το νησί ήδη από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού είχε αναπτύξει έντονη εμπορική δραστηριότητα με περιοχές της ανατολικής Μεσογείου όπως η Κρήτη και η Κύπρος.
Ξεκινώντας από τα δυτικά, οι Έλυμοι είναι μια φυλή η οποία είχε διαμορφώσει διαφωνίες στους ιστορικούς ήδη από τα αρχαία χρόνια. Ο Θουκυδίδης θεωρούσε πως η καταγωγή των Ελύμων ήταν από τη Μικρά Ασία, συγκεκριμένα από την Τροία, ισχυρισμός τον οποίο φαίνεται να είχαν υιοθετήσει και οι ίδιοι οι Έλυμοι. Ο Ελλάνικος της Λέσβου, από την άλλη πλευρά, υποστήριζε πως οι Έλυμοι κατάγονταν από την κυρίως Ιταλία και είχαν καταφύγει στο νησί μετά από πόλεμο, ο οποίος τους είχε αναγκάσει να φύγουν από την πατρίδα τους. Αρκετοί μεταγενέστεροι ιστορικοί, λόγω της ομοιότητας ή και ταύτισης κάποιων τοπωνυμίων με τοπωνύμια της Λιγουρίας, πιστεύουν πως οι Ελύμοι ήρθαν στη Σικελία από τη Λιγουρία.
Ανεξαρτήτως της καταγωγής τους, οι Έλυμοι επηρεάστηκαν από την τέχνη των Ελλήνων, όπως φαίνεται στον διασωζόμενο ναό τους στη Σεγέστα της Σικελίας, αλλά πολέμησαν πολλές φορές εναντίον τους. Βασικός λόγος αυτών των διαρκών συγκρούσεων ήταν ο διαρκής επεκτατισμός των ελληνικών πόλεων και ιδίως του Σελινούντα, για να γλιτώσουν από τον οποίο συμμάχησαν επί μακρώ με τους Καρχηδόνιους. Τελικά η συμμαχία των Ελύμων με την Καρχηδόνα διαλύθηκε στον Α΄ Καρχηδονιακό Πόλεμο, όταν οι πρώτοι τάχθηκαν με τους Ρωμαίους. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως οι Ρωμαίοι, τόσο λόγω της συμμαχίας τους όσο και λόγω της υποτιθέμενης κοινής καταγωγής των δύο λαών από την Τροία, φέρθηκαν με ιδιαίτερη επιείκεια απέναντι στον λαό των Ελύμων διαχρονικά.
Στο κέντρο της Σικελίας εκείνα τα χρόνια κατοικούσε ο αρχαιότερος λαός της νήσου, οι Σικανοί. Οι Σικανοί, οι οποίοι θεωρούνταν αυτόχθονες κάτοικοι της νήσου ήδη από τον Τιμαίο του Ταυρομενίου, ήταν όπως φαίνεται ιταλικής καταγωγής, ομιλούντες μια γλώσσα παρόμοια με τα λατινικά. Από αρχαιολογικά δεδομένα προκύπτει πως ο πολιτισμός τους είχε επηρεαστεί έντονα από τον Μυκηναϊκό τη δεύτερη π.Χ. χιλιετία, πολλούς αιώνες πριν τον ελληνικό αποικισμό της Σικελίας. Βέβαια, φαίνεται πως ήταν ο λαός ο οποίος είχε περισσότερα αρχαία, μη ινδοευρωπαϊκά στοιχεία στον πολιτισμό και στη γλώσσα του. Τεκμήριο αυτού αποτελούν οι καταλήξεις τοπωνυμίων (π.χ. Τελμησσός και Κημίσσα), οι οποίες μας θυμίζουν τοπωνύμια της Ελλάδας από την προϊστορική περίοδο. Κατά τον Ηρόδοτο στη χώρα των Σικανών πέθανε ο μυθικός βασιλιάς Μίνωας, ο οποίος είχε βρεθεί εκεί αναζητώντας τον γιό του Δαίδαλο. Οι Σικανοί αφομοιώθηκαν σχετικά εύκολα από τους Έλληνες και τους Φοίνικες κατά την Αρχαϊκή περίοδο.
Μετακινούμενοι στην ανατολική όχθη της νήσου, βρίσκουμε τους Σικελούς (Siculi). Η πρώτη γραπτή αναφορά στη φυλή αυτή έγινε από τον Όμηρο στην Οδύσσεια. Για τους Σικελούς οι αρχαίοι ιστοριογράφοι διασαφηνίζουν πως έφτασαν στη Σικελία από την κεντρική Ιταλία, ωστόσο η χρονική περίοδος της εισβολής είναι ακόμα αμφιλεγόμενη, καθώς ορισμένοι μελετητές την τοποθετούν μετά το 1000 π.Χ. ενώ άλλοι θεωρούν πως οι Σικελοί έφτασαν στο νησί περίπου το 1200 π.Χ. . Υπέρ των τελευταίων συνηγορούν αρχαιολογικά ευρήματα στην αρχαία Αίγυπτο, στην οποία αναφέρονται οι Shekelesh ως ένας από τους «Λαούς της Θάλασσας» που διατάραξε την ισορροπία στη Μεσόγειο. Η γλώσσα των Σικελών, από την οποία διασώζονται ελάχιστες επιγραφές, ήταν μάλλον Ινδοευρωπαϊκή και άνηκε στην ιταλική γλωσσική οικογένεια, ενώ οι Σικελοί έγραφαν στο ελληνικό αλφάβητο.
Φυσικά η επιρροή των Ελλήνων, οι οποίοι λόγω εγγύτητας αποίκησαν κατά κόρον την ανατολική όχθη της Σικελίας, δεν περιορίζεται στο αλφάβητο. Η θρησκεία των Σικελών επηρεάστηκε αρκετά από τον δωδεκαθεϊσμό, καθώς ένας από τους πλέον αγαπητούς θεούς ήταν ο Άδρανος, αντίστοιχος του Ηφαίστου, ενώ υπήρχε και θεά αντίστοιχη της Δήμητρας. Ακόμα λατρευόταν ιδιαίτερα η θεά Ύβλα, προς τιμήν της οποίας ονομάστηκαν αρκετές πόλεις της Σικελίας (Μέγαρα Υβλαία, Ύβλα η Γελεάτις). Οι Σικελοί στα παράλια αφομοιώθηκαν σχετικά γρήγορα από τους Έλληνες, καθώς ειδικά οι Χαλκιδείς που ίδρυσαν πόλεις στη Σικελία φρόντιζαν να διατηρούν καλές σχέσεις με τους ιθαγενείς. Μια πρόσκαιρη ρήξη στις σχέσεις αυτές ήρθε τον πέμπτο αιώνα π.Χ., όταν ο Δουκέτιος ένωσε τους Σικελούς σε ένα κράτος για να αναχαιτίσει τη δυναμική των Συρακουσών. Η απόπειρά του αυτή έπεσε στο κενό καθώς ηττήθηκε από τους Συρακούσιους το 450 π.Χ. και το κράτος τους διαλύθηκε αμέσως μετά την ήττα αυτή. Οι ομαλές σχέσεις μεταξύ Σικελών και Ελλήνων αποκαταστάθηκαν, με τους πρώτους να συνεχίζουν να υιοθετούν τα ήθη και τα έθιμα των δεύτερων.
Το ταξίδι μας συνεχίζεται στην εξωτική Σαρδηνία, στην οποία από το 1900 π.Χ. ως τον όγδοο π.Χ. αιώνα κυριάρχησε ο Νουραγικός πολιτισμός. Ονομάστηκε έτσι καθώς τα απομεινάρια της εποχής αυτής είναι τα Νουράγκι (nuraghe), ιδιαίτεροι στρογγυλοί πύργοι οι οποίοι χρησίμευαν, μεταξύ άλλων, για την εποπτεία στρατηγικής σημασίας περιοχών και σαν σημεία άμυνας. Σήμερα στη Σαρδηνία έχουν βρεθεί επτά χιλιάδες Νουράγκι, αριθμός τεράστιος για την έκταση του νησιού. Οι Αρχαίοι Έλληνες, γνωρίζοντας την ύπαρξη των Νουράγκι, πίστευαν πως είχαν φτιαχτεί από τον Δαίδαλο, ο οποίος είχε καταφύγει στη Σαρδηνία μετά το χτίσιμο του Λαβυρίνθου στην Κρήτη. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της Αιγύπτου έρχονται να δώσουν στοιχεία και στην περίπτωση της Σαρδηνίας, καθώς οι Σαρδηνοί (Sherden) μνημονεύονται ως ένας από τους πλέον επιθετικούς Λαούς της Θάλασσας. Η υπόθεση αυτή υποστηρίζεται από το γεγονός πως κεραμικά της Σαρδηνίας έχουν βρεθεί στην Κρήτη, στην Κύπρο και τη Συρία, το οποίο μας αποδεικνύει πως οι Σαρδηνοί ήταν δεινοί θαλασσοπόροι, αλλά και εξαιρετικοί τεχνίτες.
Η θρησκεία της Σαρδηνίας ήταν πολυθεϊστική, όπως οι περισσότερες της εποχής εκείνης. Αγαπημένοι θεοί ήταν ο θεός Ήλιος, του οποίου σύμβολο ήταν ο ταύρος, καθώς και η θηλυκή θεότητα της Σελήνης, η οποία σχετιζόταν με το νερό. Πιθανόν λόγω της ξηρότητας του νησιού, οι ιθαγενείς έδειχναν ιδιαίτερη σημασία στη λατρεία της θεάς των υδάτων και στη σημασία της ύπαρξης καθαρών υδάτων, καθώς και στη γονιμότητα. Αρκετοί από τους ναούς της Σαρδηνίας ήταν αφιερωμένοι στην καθαρότητα των υδάτων, ενώ άλλα σημαντικά κτήρια για τον πολιτισμό της Σαρδηνίας ήταν οι τάφοι των γιγάντων, ομαδικοί τάφοι οι οποίοι δημιουργούνταν κοντά στα Νουράγκι. Η γλυπτική επίσης βρισκόταν σε υψηλό επίπεδο στη Σαρδηνία, καθώς στο νησί βρέθηκαν ανθρωπόμορφα αγάλματα, οι γίγαντες του Μόντε Πράμα, οι οποίοι μάλιστα είναι παλαιότεροι των αρχαιοελληνικών κούρων. Αναφορικά με τη γλώσσα της Σαρδηνίας, μας είναι ελάχιστα πράγματα γνωστά, ενώ πιθανολογείται πως υπήρχαν τουλάχιστον δυο γλώσσες ταυτόχρονα στο νησί, μια Ινδοευρωπαϊκή και μια μη Ινδοευρωπαϊκή.
Εν κατακλείδι, οι δυο μεγάλες νήσοι της Κεντρικής Μεσογείου έχουν ένα ιδιαίτερο ιστορικό και πολιτισμικό υπόβαθρο ήδη από τα αρχαία χρόνια, γεγονός το οποίο διαμόρφωσε σε σημαντικό βαθμό και τη μετέπειτα πορεία τους, ως πεδίο μάχης μεταξύ Ρωμαίων και Καρχηδονίων και στη συνέχεια ως ρωμαϊκές επαρχίες. Οι κάτοικοι των δύο νήσων έχουν διατηρήσει ακόμα και σήμερα άλλωστε, μια ξεχωριστή και αρκετά εκκεντρική πολιτιστική ταυτότητα, η οποία και καθιστά τα νησιά αυτά αντικείμενο μελέτης των φίλων της ιστορίας αλλά και πόλο έλξης ενδιαφερόμενων για την ιστορία των τόπων αυτών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ancient Sicily, worldhistory.org, Διαθέσιμο εδώ
- Where do Italians come From? The Ancient Sicilian Tribes, www.italiangenealogy.blog, Διαθέσιμο εδώ
- L’archeologia svelerà l’enigma degli Elimi?, arkeomania.com, Διαθέσιμο εδώ
