Της Έλενας Παντελακάκη,
Η αρχαία ελληνική θρησκεία, όπως είναι φυσικό, υπέστη ποικίλες μεταβολές με την πάροδο του χρόνου. Οι περισσότεροι συνδέουμε την αρχαία ελληνική θρησκεία με το Δωδεκάθεο. Όμως υπάρχει μία προϊστορία που αποτέλεσε τη βάση και επηρέασε σημαντικά την ελληνική θρησκεία κατά την αρχαϊκή περίοδο και αυτή η προϊστορία ταυτίζεται με τη μινωική και μυκηναϊκή θρησκεία.
Πληροφορίες για την Κρητο-Μυκηναϊκή θρησκεία αντλούμε τόσο από τα ειδώλια και τα λατρευτικά αντικείμενα όσο και από τις γλυπτές ή ζωγραφισμένες αναπαραστάσεις σκηνών σχετικών με τη θρησκεία. Οι παλαιοί κάτοικοι της Κρήτης ζούσαν μέσα σε σπηλιές, τις οποίες αργότερα χρησιμοποιούσαν ως κέντρα λατρείας. Σε αυτά τα κέντρα έχουν βρεθεί αρκετά αντικείμενα λατρείας, τα οποία, όμως, δεν μας πληροφορούν για το είδος και τον θεό που λάτρευαν σε αυτά τα μέρη. Αντιθέτως, σημαντικά ευρήματα έχουν εντοπιστεί σε παλάτια και μεγάλα σπίτια, αποδεικνύοντας ότι διέθεταν τον δικό τους χώρο λατρείας.
Τα ιερά σύμβολα της Κρήτο-Μυκηναικής θρησκείας
Ανάμεσα σε αυτά τα ευρήματα-ιερά σύμβολα συγκαταλέγονται ιερά κέρατα και κωδωνόσχημα ειδώλια (μικρά, δηλαδή, αγάλματα). Έχουν βρεθεί, μάλιστα, ειδώλια τυλιγμένα με φίδια γύρω τους -η θεότητα των φιδιών ήταν η πιο γνωστή από τις Μινωικές θεότητες. Το ωραιότερο εύρημα, που αναπαριστά τη θεά των φιδιών και φιλοξενείται στη Βοστώνη, αποτελεί ένα αγαλματάκι κατασκευασμένο από ελεφαντόδοντο, του οποίου το φόρεμα, καθώς και τα φίδια γύρω του είναι από χρυσάφι. Το φίδι θεωρούνταν ότι αντιπροσωπεύει τη ψυχή του νεκρού και την είσοδό του στον Κάτω Κόσμο, ενώ για τα σπίτια αποτελούσε σύμβολο προστασίας, όπως τα σημερινά «γούρια».
Τα ευρήματα αυτά εντοπίστηκαν τόσο στις Μυκήνες όσο και στη Μινωική Κρήτη, γεγονός που αποδεικνύει ότι η λατρεία τους ήταν ταυτόσημη. Αξίζει να αναφερθεί πως χαρακτηριστικό σύμβολο συγκεκριμένα της μινωικής λατρείας αποτελεί ο διπλός πέλεκυς, όπως ο σταυρός στη χριστιανική θρησκεία, ο οποίος εντοπίζεται πάνω σε αγγεία και σφραγίδες ή χαραγμένος επάνω στα τοιχώματα και τους κίονες του παλατιού της Κνωσού και τον χρησιμοποιούσαν, ώστε να προστατεύονται τα εκάστοτε αντικείμενα-οικοδομήματα.
Ζωγραφικές αναπαραστάσεις
Σχετικά με τις ζωγραφικές, επίσης, αναπαραστάσεις το δέντρο θεωρούνταν βασικό στοιχείο στις σκηνές λατρείας -δενδρολατρεία. Ως κύρια θεότητα θεωρούνταν η Μεγάλη Μητέρα (Φύση), καθώς τον άνθρωπο εκείνης της εποχής τον απασχολούσε ιδιαίτερα ο κύκλος ζωής της φύσης. Πίστευαν, επίσης, ότι οι θεοί φανερώνονταν με τη μορφή πουλιών, για αυτό και σε πολλές αναπαραστάσεις εντοπίζονται είτε σμήνη από πουλιά να πετούν γύρω από ναούς και τάφους είτε πουλιά να κάθονται επάνω στους διπλούς πελέκεις, αλλά και σε κίονες.
Η μορφή των θεών της Κρητο-Μυκηναϊκής θρησκείας
Σχετικά με την αναπαράσταση των θεϊκών μορφών, οι θεοί δεν είχαν μία συγκεκριμένη μορφή. Διέθεταν συνηθισμένη ανθρώπινη όψη και ενδυμασία και συνήθως αποτελούσαν αποκύημα της φαντασίας του κάθε καλλιτέχνη. Συνηθέστερα εντοπίζεται η γυναικεία θεότητα σε σύγκριση με την ανδρική, η οποία εμφανίζεται σπανιότερα και συχνά με τη συνοδεία μίας ασπίδας ή ενός δόρατος.
Η επιρροή της Κρητο-Μυκηναϊκής θρησκείας στην ελληνική θρησκεία της αρχαϊκής περιόδου
Με την ανάμειξη των δύο πολιτισμών, οι παλιοί θεοί δεν εξαφανίζονται εντελώς, αλλά μεταμορφώνονται και ορισμένοι αντικαθίστανται. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι αρχαίες μυθολογικές θεότητες, Υάκινθος και Ραδάμανθυς. Ο Υάκινθος αντικαταστάθηκε από τον Απόλλωνα, ενώ ο Ραδάμανθυς, θεός της Κρήτης, που συνδεόταν με τον θάνατο, τα Ηλύσια πεδία και το Νησί των Μακάρων, αντιθετικά με τους Έλληνες που πίστευαν στη μέλλουσα ζωή, αποτέλεσε έναν από τους γιους του Δία και συσχετίστηκε με τη δικαιοσύνη.
Οι θεοί της αρχαϊκής εποχής διέθεταν αρκετά κοινά στοιχεία με τους θεούς της μινωικής-μυκηναϊκής θρησκείας. Για παράδειγμα, τα δύο ιερά ζώα της Αθηνάς, που συνήθως τη συνόδευαν, ήταν ένα πουλί και ένα φίδι -δύο συμβολικά ζώα για τη μινωική-μυκηναϊκή εποχή. Η Άρτεμις, η θεά της φύσης, παρουσιάζει ομοιότητες με τη μινωική δενδρολατρεία, αφού και στις δύο περιπτώσεις η λατρεία συνοδεύονταν με οργιαστικούς χορούς. Επίσης, η Άρτεμις ως προστάτιδα των ζώων συχνά απεικονιζόταν να κρατάει στα χέρια της ζώα ή διάφορα πουλιά, όπως ακριβώς και στη μινωική θρησκεία.
Με την πάροδο του χρόνου πολλά Μυκηναϊκά κέντρα λατρείας αντικαταστάθηκαν από νεότερα (οι Δελφοί, η Δήλος, η Ελευσίνα κτλ.), στα οποία εντοπίζονται αρκετά Μυκηναϊκά κατάλοιπα, όπως ειδώλια και όστρακα. Πάνω από τα ερείπια των Μυκηναϊκών παλατιών είχαν κατασκευαστεί ναοί και ιερά θεών του Δωδεκάθεου, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τον ναό της Αθηνάς και το περίφημο ιερό της Ήρας.
Ωστόσο, η πνευματική ανάπτυξη της αρχαϊκής περιόδου άρχισε να αμφισβητεί τη θρησκεία της μυθολογίας και της λατρείας των εικόνων. Οι άνθρωποι, επηρεασμένοι από εξέχοντες επιστήμονες της εποχής, όπως ο Ιπποκράτης, ξεκίνησαν να στηρίζουν την εξέλιξη της φύσης και των πραγμάτων σε φυσικά αίτια. Βέβαια, παράλληλα με αυτήν την άποψη συνυπήρχε ακόμη η άποψη σχετικά με το υπερφυσικό στοιχείο, υιοθετώντας συχνά είτε την μία είτε την άλλη άποψη αναλόγως την κάθε περίσταση. Συνακόλουθα, ξεκίνησε μία διαμάχη ανάμεσα σε μορφωμένες προσωπικότητες-φιλοσόφους και στον απλό λαό, ο οποίος εξακολουθούσε να πιστεύει πως τα μετεωρολογικά φαινόμενα (βροχή, χαλάζι) είναι αποτέλεσμα της οργής του Δία.
Κατά την ελληνιστική περίοδο η παλαιά θρησκεία, η ειδωλολατρία και η μυθολογία σταδιακά εγκαταλείφθηκαν. Η λατρεία των εικόνων δέχθηκε έντονη κριτική με εύγλωττα επιχειρήματα, οι τελετές λατρείας με τη θυσία ζώων απορρίφθηκαν από τον Θεόφραστο, ο οποίος ζητούσε τον σεβασμό της ψυχής των ζώων και η «τέχνη» του μάντη, καθώς και η λειτουργία των μαντείων περιορίστηκαν σε σημαντικό βαθμό.
Tέλος, η ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας είναι πολυδιάστατη και μεταβάλλεται συνεχώς, όπως προκύπτει από την παραπάνω ανάλυση. Στο συγκεκριμένο άρθρο αναφέρθηκαν κάποια βασικά χαρακτηριστικά για την προϊστορία της θρησκείας της αρχαϊκής περιόδου, την σχέση μεταξύ τους, αλλά και την εξέλιξή της στο πέρασμα του χρόνου. Γενικά, η θρησκεία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη κάθε κοινωνίας κα καθίσταται σημαντικό να γνωρίζουμε την ιστορία της έστω και περιληπτικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- M.P. Nilsson (2008), Ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας (μτφρ Αικατερίνη Παπαθωμοπούλου), εκδ: Παπαδήμα
