Της Μαριάννας Μητσιώτη,
Ο 20ος αιώνας θεωρείται από πολλούς ερευνητές τομή στην ιστορία της τέχνης, καθώς, για πρώτη φορά, επιδιώκεται από τους καλλιτέχνες η κατάργηση των παραδοσιακών ορίων μεταξύ των επιμέρους τεχνών, ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική. Η κατάργηση αυτή με τη σειρά της «γέννησε» νέες δυνατότητες και ανέτρεψε κάθε γνωστή προϋπάρχουσα σύμβαση. Ενώ οι παραδοσιακές μορφές τέχνης όπως η ζωγραφική και η γλυπτική παρέμειναν διαδεδομένες, κινήματα avant-garde –όπως ο Ντανταϊσμός, ο Σουρεαλισμός και ο Κονστρουκτιβισμός– αμφισβήτησαν καθιερωμένους κανόνες και αποτέλεσαν τους προδρόμους των πειραματικών προσεγγίσεων στην καλλιτεχνική έκφραση. Μια τέτοια πειραματική προσέγγιση αποτελούν για παράδειγμα τα ready mades του Marcel Duchamp. Παρουσιάζοντας συνηθισμένα, καθημερινά αντικείμενα ως έργα τέχνης, ο Duchamp διέλυσε τις παραδοσιακές έννοιες της καλλιτεχνικής ικανότητας και πρωτοτυπίας, θέτοντας τις βάσεις για τους καλλιτέχνες να επανεξετάσουν τον ρόλο του πλαισίου και της ερμηνείας.
Οι νέες αυτές προσεγγίσεις οδήγησαν στην εμφάνιση της τέχνης του περιβάλλοντος (environment), της εγκατάστασης (installation), του δρωμένου και του performance, με κοινό άξονα όλων το άνοιγμα των εικαστικών τεχνών προς νέα μέσα. Ο Allan Kaprow, σημαντικός Αμερικάνος καλλιτέχνης του 20ου αιώνα, δίνει τον εξής ορισμό για τον όρο enviroment: «Ο όρος environment αναφέρεται σε μορφή τέχνης που γεμίζει μια ολόκληρη αίθουσα ή εξωτερικό χώρο, περιβάλλει τον θεατή και αποτελείται από παντοειδή υλικά». Οι δεκαετίες του 1960 και του 1970 είδαν έναν πολλαπλασιασμό των πειραματικών πρακτικών τέχνης και δημιουργήθηκαν έτσι καθηλωτικά περιβάλλοντα και δρώμενα που προσκαλούσαν τη συμμετοχή του κοινού και θόλωσαν τα όρια μεταξύ τέχνης και ζωής. Από τη δεκαετία του 1980, περιβάλλοντα εμφανίζονται συχνά με τη μορφή μεγάλου μεγέθους εγκαταστάσεων (Installation), όπου καθοριστικό ρόλο παίζει και η τεχνολογία. Οι εγκαταστάσεις τέχνης αντιπροσωπεύουν μια δυναμική συγχώνευση δημιουργικότητας, φαντασίας και χώρου.
Σε αντίθεση με τα παραδοσιακά στατικά έργα τέχνης, οι εγκαταστάσεις αλληλοεπιδρούν με το περιβάλλον τους, μετατρέποντάς το σε καμβά όπου οι ιδέες ζωντανεύουν. Αυτές οι καθηλωτικές δημιουργίες αιχμαλωτίζουν το κοινό. Στα τέλη του αιώνα, οι εγκαταστάσεις τέχνης είχαν γίνει μια καθιερωμένη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης, που αγκαλιάζονταν από καλλιτέχνες εργαζόμενους σε διάφορα μέσα και κλάδους. Η άνοδος των ιδρυμάτων σύγχρονης τέχνης, των εναλλακτικών εκθεσιακών χώρων και των πρωτοβουλιών δημόσιας τέχνης συνέβαλαν περαιτέρω στη δημοτικότητα και την προσβασιμότητα των εγκαταστάσεων, επιτρέποντας στους καλλιτέχνες να εμπλακούν με ένα ευρύτερο κοινό και να σχολιάσουν με τον τρόπο τους τα εκάστοτε κοινωνικά, πολιτικά και περιβαλλοντικά ζητήματα.
Μια από τις συγκλονιστικότερες συνθέσεις είναι το Κρατικό Νοσοκομείο. Δημιουργήθηκε το 1966 από τον Αμερικανό καλλιτέχνη Edward Kienholz σε συνεργασία με τη σύζυγό του, Nancy Reddin Kienholz. Εμπνευσμένος από τα προσωπικά του βιώματα από τη δεκαετία του 1950 όταν δούλευε σε ψυχιατρείο, η σύνθεση οργανώνεται σε ένα γκρίζο, απρόσωπο δωμάτιο το οποίο έχει έντονη τη μυρωδιά φαρμάκων. Σε μια σιδερένια κουκέτα τοποθετούνται δύο γυμνές, καχεκτικές αντρικές μορφές με τα χέρια δεμένα στα σίδερα του κρεβατιού. Αντί για κεφάλι φέρουν γυάλες οι οποίες μέσα έχουν από ένα μαύρο ψάρι. Η συνολική ατμόσφαιρα είναι ατμόσφαιρα φθοράς, απόγνωσης και θεσμικής παραμέλησης, ενώ, ταυτόχρονα επιτελείται και μια καυστική κριτική των απάνθρωπων συνθηκών και θεραπευτικών πρακτικών που επικρατούσαν στα ψυχιατρικά ιδρύματα κατά τα μέσα του 20ού αιώνα.
Αποκαλύπτεται, επίσης, η βαναυσότητα και η αδιαφορία που ενυπάρχουν στο ψυχιατρικό σύστημα, καθώς και οι ευρύτερες στάσεις της κοινωνίας απέναντι στις ψυχικές ασθένειες και τα περιθωριοποιημένα άτομα. Το Κρατικό Νοσοκομείο παραμένει ένα ισχυρό και επίκαιρο έργο τέχνης που συνεχίζει να προκαλεί συζήτηση και προβληματισμό για θέματα ψυχικής υγείας, ιδρυματοποίησης και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Λειτουργεί ως έντονη υπενθύμιση της συνεχιζόμενης ανάγκης για συμπόνια, ενσυναίσθηση και συστημική μεταρρύθμιση στη θεραπεία ατόμων με ψυχικές ασθένειες.
Σήμερα, οι εγκαταστάσεις τέχνης συνεχίζουν να εξελίσσονται και να διαφοροποιούνται, με τους καλλιτέχνες να αξιοποιούν νέες τεχνολογίες, υλικά και τρόπους παρουσίασης για να δημιουργήσουν καθηλωτικές, διαδραστικές και κοινωνικά δεσμευτικές εμπειρίες. Από τις προσωρινές αναδυόμενες εγκαταστάσεις έως τα μόνιμα δημόσια έργα τέχνης, οι εγκαταστάσεις παραμένουν μια ζωτική και ζωντανή πτυχή της πρακτικής της σύγχρονης τέχνης, προκαλώντας τους θεατές να επανεξετάσουν τις αντιλήψεις τους για την τέχνη, τον χώρο και τον κόσμο γύρω τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χαραλαμπίδης Α., 1995, Η Τέχνη του 20ου αιώνα, University Studio Press.
- Bishop C., 2005, Installation Art, Tate Publishing.
