Του Κωνσταντίνου Μπαρτζώκα,
Είχα βγει έξω τον Ιανουάριο στο Βερολίνο με κάποιους συμφοιτητές μου και πίναμε μπίρες σε ένα περίπτερο με τραπεζάκια και παγκάκια (τα χρειαζόμαστε και στην Ελλάδα αυτά!). Και μετά από ένα παράπονο-αστείο που έκανε ένας φίλος σχετικά με το πόσο κρύος και άσχημος είναι ο καιρός και ότι δεν μας αξίζει να ζούμε στη χειμωνιάτικη μαυρίλα της Γερμανίας, η κουβέντα εξελίχθηκε σε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συζήτηση γύρω από την έννοια του «προνομίου» και της γεωγραφίας αυτού. Δηλαδή, εμείς απολαμβάνουμε ανέμελα μπίρες, ενώ σε κάποιες άλλες χώρες οι άνθρωποι ζουν τον απόλυτο εφιάλτη.
Βρισκόμαστε στη Γερμανία και ανήκουμε στο πολύ μικρό ποσοστό που έχει καταφέρει να έρθει εδώ, δεδομένου του ότι είναι ο επιθυμητός προορισμός (η Ευρώπη γενικά) για εκατομμύρια και δισεκατομμύρια ανθρώπους ανά τον κόσμο, που θα ήθελαν να μεταναστεύσουν. Λίγοι τα καταφέρνουν, εν τέλει, και πολλοί χάνουν και τη ζωή τους στην προσπάθειά τους να φτάσουν στην Ευρώπη. Μια φίλη είπε πόσο προνομιούχα αισθάνεται που μεγάλωσε στον Καναδά. Έχει καταγωγή από τον Μαυρίκιο και τη Χιλή, αλλά λέει ότι αν δεν είχε μεγαλώσει στον Καναδά, δεν θα είχε τη ζωή που θα ήθελε, με την ελευθερία και την ανεξαρτησία της. Μπορεί να μην είχε καταφέρει να σπουδάσει, ακόμα και να έρθει στη Γερμανία. Αν είχαμε μεγαλώσει κάπου αλλού, θα μιλούσαμε με άλλους όρους για τη ζωή μας. Καταλήξαμε στο ότι δεν έχουμε δικαίωμα να παραπονιόμαστε για τίποτα, είμαστε σε ένα μέρος που μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε χωρίς να μας πει κανείς τίποτα, έχουμε την ελευθερία να ονειρευόμαστε και να ακολουθήσουμε τη ζωή που μας ταιριάζει. Και έτσι ανήκουμε σε ένα μικρό ποσοστό που «τυχαίνει» να ζει την πιο ποιοτική ζωή στον κόσμο.
Και «τυχαίνει» να ζει την πιο ποιοτική ζωή, διότι το προνόμιο της ζωής σε μια χώρα με τόσα δικαιώματα δεν το κερδίσαμε με την αξία μας, δεν μας απονεμήθηκε ως βραβείο για κάτι που κάναμε και το αξίζουμε περισσότερο. Μας δόθηκε εντελώς τυχαία. Με δύο τρόπους: Πρώτον, είμαστε τόσο τυχαία στην Ευρώπη όσο τυχαία είναι και αυτοί που βρίσκονται στην Ασία, την Αφρική και την Αμερική. Δεύτερον, μας δόθηκε τυχαία, καθώς η κοινωνία ευνοεί συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες έναντι άλλων.
Οπότε, η Ελλάδα, παρ’ όλα τα αμέτρητα προβλήματά της, παραμένει ως κάποιον βαθμό μια ευρωπαϊκή χώρα με κάποια βασικά δικαιώματα. Μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, στη Συρία, γίνεται ακόμα πόλεμος, στο Ιράν και στο Αφγανιστάν οι γυναίκες παλεύουν για βασικά δικαιώματα, παραπέρα στην Ανατολή οι άνθρωποι ζουν στην απόλυτη φτώχεια και δουλεύουν για ψίχουλα. Στην άλλη πλευρά της Μεσογείου, οι Παλαιστίνιοι υφίστανται γενοκτονία. Και παντού αυταρχικά ή δικτατορικά καθεστώτα, εξτρεμισμός και σκοταδισμός. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, είμαστε τυχεροί στην Ελλάδα, είμαστε «προνομιούχοι». Δεν πρέπει να μας κάνει να επαναπαυόμαστε αυτό, αλλιώς θα έρθουν και σε μας αυτά, αλλά πρέπει να μας κάνει να αναλογιστούμε για το δικό μας «προνόμιο».
Το λεξικό του Cambridge ορίζει το «privilege» ως τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι που είναι πλούσιοι, προέρχονται από υψηλή κοινωνική τάξη ή ανήκουν σε μια συγκεκριμένη φυλή ή φύλο έχουν περισσότερα πλεονεκτήματα στην κοινωνία από ό,τι οι άνθρωποι που δεν ανήκουν σε αυτές τις ομάδες. Στα ελληνικά, δεν χρησιμοποιούμε τους όρους «προνόμιο» και «προνομιούχος» τόσο συχνά, και με την ευρεία έννοια που αναφέρεται στο εξωτερικό το «privilege» και «privileged», όχι τόσο επειδή η ελληνική κοινωνία δεν κάνει διακρίσεις, αλλά επειδή, κατά τη γνώμη μου, δεν μιλάμε για αυτές όσο θα έπρεπε. Θα χρησιμοποιήσω, ωστόσο, τον ελληνικό όρο αντί του αγγλικού εδώ, χρησιμοποιώντας τον, ωστόσο, με έναν πιο ευρύ τρόπο.
Ας πούμε ότι σε μια κοινωνία υπάρχουν οι προνομιούχοι, συνήθως οι άνδρες και αυτοί που δεν ανήκουν σε μειονότητες (λευκοί δηλαδή), οι οποίοι εκπροσωπούνται παντού (από τα μέσα μέχρι την πολιτική), έχουν την περισσότερη πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες. Η κοινωνία, κατά κάποιον τρόπο, έχει φτιαχτεί να εξυπηρετεί και να περιστρέφεται γύρω από αυτούς και την κουλτούρα τους. Οι υπόλοιποι, ανάλογα με την κοινωνία και τον βαθμό συνοχής, μπορεί να υφίστανται καταπίεση, διακρίσεις, αλλά και αποκλεισμό από βασικές υπηρεσίες (ιατρική περίθαλψη, εκπαίδευση κ.ά.). Σε πολλές χώρες, οι ανισότητες έχουν μειωθεί, αλλά υπάρχουν. Επιπλέον, μπορεί να έχει κανείς χαρακτηριστικά που τον ευνοούν ή όχι, ανάλογα με διάφορες άλλες κοινωνικές ομάδες. Οι λευκές γυναίκες βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση σε σύγκριση με γυναίκες που έχουν άλλο χρώμα δέρματος, αλλά, ταυτόχρονα, βρίσκονται και σε μειονεκτική θέση σε σχέση με τους άνδρες. Επίσης, οι άνδρες που αντιμετωπίζουν κάποια σωματική ή νοητική αναπηρία βρίσκονται σε μειονεκτική θέση σε σχέση με γυναίκες (που δεν έχουν κάποια αναπηρία), κι ας ανήκουν κανονικά στο «κυρίαρχο» φύλο.
Στην Ελλάδα μπορούμε να το δούμε εύκολα αυτό, όπου με μεγάλη δυσκολία αποδέχεται η κοινωνία ως μέλη της ανθρώπους ξένης καταγωγής, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις ομάδες αυτές. Τα άτομα αυτά είναι «αόρατα», όπως και τα άτομα που αντιμετωπίζουν αναπηρίες.
Κάναμε μια αναφορά στο κοινωνικό προνόμιο, υπάρχει, όμως, και το γεωγραφικό προνόμιο, παράδειγμα του οποίου είναι αυτό στην αρχή του κειμένου. Η χώρα διαμορφώνει τη ζωή μας καθοριστικά και κατέχουμε ένα «προνόμιο», για το οποίο πρέπει να γίνουμε πιο ευαισθητοποιημένοι. Παρακάτω θα αναφέρω μερικά παραδείγματα «προνομίων».
Αρχικά, το πιο σημαντικό «προνόμιο» είναι να ζεις σε μια ειρηνική χώρα, όπου δεν υπάρχουν πολεμικές συγκρούσεις. Να μην έχουν σκοτωθεί οι γονείς σου λόγω του πολέμου ή κάποιο άλλο μέλος της οικογένειάς σου. Να τρως καθημερινά ποιοτικό φαγητό και να πίνεις καθαρό νερό. Να έχεις πρόσβαση σε άλλα υλικά αγαθά που χρειάζεσαι, όπως στέγαση, ρούχα, αυτοκίνητο και άλλα αντικείμενα της καθημερινότητας. Δεδομένου του ότι αυτά αποκτώνται με χρήματα, έχεις μία δουλειά, στην οποία οι συνθήκες εργασίας είναι αξιοπρεπείς, το ωράριο νόμιμο και με μισθό που ανταποκρίνεται στο κόστος ζωής. Καθώς για αξιοπρεπή δουλειά συνήθως είναι απαραίτητο να έχει τελειώσει κανείς τη βασική εκπαίδευση ή/και την ανώτατη εκπαίδευση, έχεις πρόσβαση στην εκπαίδευση. Και σε αυτό το πλαίσιο, όπου εσύ έχεις πρόσβαση σε αυτά τα αγαθά, μπορείς να μεγαλώσεις και τα παιδιά σου, προσφέροντάς τους τα απαραίτητα.
«Προνόμιο» καθίσταται, επίσης, να ζεις σε μια λειτουργική πόλη. Μία πόλη που έχει καλές υποδομές και κτήρια (και σύστημα συντήρησής τους), στα οποία μπορείς να ζήσεις άνετα, ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες. Μία πόλη που έχει καλό σύστημα περίθαλψης, στο οποίο μπορείς πάση θυσία να εξυπηρετηθείς. Μία λειτουργική πόλη που έχει πεζοδρόμια, τα οποία ενδείκνυνται και για άτομα με αναπηρία. Μία πόλη που έχει καλούς δρόμους, στους οποίους η κυκλοφορία δεν εξελίσσεται σε χαοτικό μποτιλιάρισμα κάθε μέρα. Μια πόλη που προσφέρει ευκαιρίες στους πολίτες της (εργασίας, μόρφωσης, ψυχαγωγίας κ.ά.). Μία πόλη, σωστά σχεδιασμένη, με δέντρα, πάρκα, που είναι ελεύθερα σε πρόσβαση για τους πολίτες. Αυτό σημαίνει ότι και οι άνθρωποι σε τέτοιες πόλεις έχουν «άπλα» και δεν ζουν εκατομμύρια στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλον, όπως συμβαίνει σε χώρες του τρίτου κόσμου. Λειτουργική πόλη είναι μια πόλη που έχει ανεπτυγμένο σύστημα μέσων μαζικής μεταφοράς, ώστε να μπορεί να έχει τη δυνατότητα να κινηθεί κανείς σε οποιοδήποτε σημείο της πόλης, χωρίς να είναι εξαρτημένος από ιδιωτικό όχημα. «Προνόμιο» είναι, επίσης, και το να συνδέονται οι πόλεις με καλούς δρόμους. Σε ένα εργαστήριο που είχα παρακολουθήσει από εθελοντές που διέσχισαν το Μαρόκο, τη Δυτική Σαχάρα και τη Μαυριτανία, είπαν ότι σε αυτές τις χώρες, οι πόλεις συνδέονται σε μεγάλο βαθμό από δρόμους μιας λωρίδας μόνο για κάθε κατεύθυνση, και αυτό δημιουργεί άπειρα προβλήματα, ακόμα και στον ανεφοδιασμό τους. Λειτουργική είναι μια πόλη, μια κοινωνία που συμβαδίζει με τις τεχνολογικές και οικονομικές εξελίξεις. Λειτουργική είναι μια πόλη που έχει χαμηλά ποσοστά μόλυνσης και διαχειρίζεται την ενέργεια και τους πόρους της σωστά.
Κατ’ επέκταση, «προνόμιο» είναι και η ζωή σε μια χώρα που έχει ευνοϊκές καιρικές συνθήκες, θάλασσα, δάση και καλλιεργήσιμη γη, και όχι έρημο, που δεν απειλείται από ακραίες φυσικές καταστροφές (ή που είναι προετοιμασμένη να τις αντιμετωπίσει) ή ακραίες θερμοκρασίες τα επόμενα χρόνια, αιτία που πρόκειται να προκαλέσει μαζικά προσφυγικά ρεύματα.
«Προνόμιο» αποτελεί, επίσης, το να ζεις σε μια κοινωνία, στην οποία έχεις διάφορες ελευθερίες. Το δικαίωμα να ψηφίζεις την κυβέρνηση που σε κυβερνά, την ελευθερία να της ασκείς κριτική ή να διαμαρτυρηθείς, χωρίς να κινδυνέψει η ασφάλεια και ακεραιότητά σου. Πέρα από την ελευθερία του λόγου, έχεις και την ελευθερία έκφρασης με οποιονδήποτε τρόπο. Μπορείς να είσαι ασφαλής άσχετα με το τι φοράς, τι πιστεύεις, ποιος είναι ο σεξουαλικός σου προσανατολισμός, με το αν δεν ακολουθείς τη θρησκεία, τα έθιμα και τις παραδόσεις. Η ασφάλεια που νιώθεις στην πόλη σου και να κυκλοφορείς, χωρίς να φοβάσαι σε αυτή, ακόμα και τη νύχτα, ειδικά ως γυναίκα και ξέρεις ότι υπάρχει ένας αποτελεσματικός μηχανισμός καταστολής της εγκληματικότητας.
«Προνόμιο» είναι να ξέρεις ότι υπάρχει ένα σύστημα δικαιοσύνης, το οποίο θα σε υπερασπιστεί και δεν θα σε καταδιώξει άδικα για οποιονδήποτε λόγο. Προνόμιο είναι να έχεις ένα ισχυρό διαβατήριο. Το ελληνικό διαβατήριο, για παράδειγμα, που ταυτόχρονα είναι και ευρωπαϊκό, και δίνει την ευκαιρία διαμονής και εργασίας σε οποιαδήποτε χώρα της Ε.Ε. με ελάχιστους αν όχι μηδενικούς περιορισμούς.
Αυτά είναι κάποια μόνο παραδείγματα «προνομίου» στις μέρες μας. Αυτό στο οποίο θέλω να καταλήξω είναι ότι πράγματα που εμείς θεωρούμε βασικά και αυτονόητα δικαιώματα, εφόσον για πολλούς (τους περισσότερους μάλλον) ανθρώπους δεν είναι δεδομένα, τότε πρέπει να αρχίσουμε να τα βλέπουμε λιγότερο σαν δικαιώματα (κι ας έπρεπε να είναι δικαιώματα για όλους) και περισσότερο σαν «προνόμια». Έτσι, έχουμε καλύτερη επίγνωση της θέσης μας στην παγκόσμια κλίμακα και μπορούμε να κατανοήσουμε τα προβλήματα που υπάρχουν, αλλά και τους λόγους που δημιούργησαν τις καταστάσεις αυτές ανά τον κόσμο. Ίσως δούμε και τη θέση της Ευρώπης, καθώς και το οικονομικό της όφελος από τη διατήρηση αυτών των κατεστημένων ανά τον κόσμο. Και σίγουρα θα καταλάβουμε τη θέση, στην οποία βρίσκονται αυτοί που ρισκάρουν πολλά και αφήνουν τις χώρες τους, για να έρθουν στις δικές μας, για μια καλύτερη ζωή.
Δεν λέει κανείς ότι η ζωή μας ως προνομιούχων είναι εύκολη και «στρωμένη με ροδοπέταλα». Αλλά, εμείς έχουμε λυμένα κάποια προβλήματα, τα οποία κάποιοι λαοί τα αντιμετωπίζουν επιπρόσθετα με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε κι εμείς. Επίσης, αν νιώθουμε ενοχές με αυτή η συνειδητοποίηση, δεν λύνει το πρόβλημα, οπότε δεν αξίζει να τις έχουμε. Προτιμότερο είναι να αναλάβουμε δράση για τη μείωση των ανισοτήτων (είτε εκλέγοντας κυβερνήσεις που θα βοηθήσουν, ή ακόμα και με την υπεύθυνη αγορά προϊόντων αμφίβολης προέλευσης κ.ά.).
