Του Χαράλαμπου Βελλιανίτη,
Κοινώς γνωστό είναι ότι δομικό στοιχείο της Δημοκρατίας μας είναι τα κόμματα, όπως άλλωστε, κατοχυρώνεται στο άρθρο 29 του Συντάγματος. Τα κόμματα αποτελούν, πλέον, σύνθετους πολιτικούς δρώντες με πολυεπίπεδη οργάνωση. Ειδοποιό διαφορά μεταξύ τους αποτελεί η ιδεολογική ταυτότητα και τα προγράμματα που συγκροτούνται από τα όργανα του κομματικού μηχανισμού, κατά τα κελεύσματα αυτής. Πάντως η ύπαρξη της σύγχρονης κομματικής παρουσίας, κατά τον τρόπο και τη μορφή, δεν ήταν πάντοτε δεδομένη.
Ιστορικά, τα κόμματα κάνουν την εμφάνισή τους τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Η χρονική συγκυρία, της οποίας προηγούνται οι μεγάλες επαναστάσεις, ευνοεί τη δημιουργία τέτοιων ομαδοποιήσεων, εξαιτίας της απόκτησης της ιδιότητας του πολίτη (πολιτικά δικαιώματα). Η αύξηση των πεδίων δικαιωμάτων (κοινωνικά δικαιώματα) και άρα των πεδίων ανάπτυξης πολιτικής από τα κόμματα και της εμφάνισης διαφόρων ιδεολογικών διαφορών και διενέξεων, θα οδηγήσουν στη νομοθετική αναγνώριση της σημασίας του πολιτικού αυτού δρώντα, για τη Δημοκρατία, μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Πάντως, δεν πρέπει να προβλεφθεί ότι τα κόμματα εκκινούν από ιδεολογικούς μηχανισμούς, με σκοπό την εξυπηρέτηση συλλογικών συμφερόντων και ειδικότερα συμφερόντων των μελών που τα αποτελούν. Γιατί άραγε, να εμφανίστηκαν κόμματα αμέσως μετά τη βιομηχανική επανάσταση με φιλελεύθερα αιτήματα οικονομικής χροιάς;
Τα κόμματα, όπως ελέχθη, αποτελούν σύνθετους και πολυδιάστατους πολιτικούς δρώντες. Με την παρατήρηση αυτή, είναι ευκόλως αντιληπτό ότι ο χαρακτηρισμός και η κατηγοριοποίηση ενός κόμματος δεν μπορεί να γίνει με μόνο ένα κριτήριο (ιδεολογία). Μπορεί κανείς να ομαδοποιήσει ένα κόμμα, σύμφωνα με την ταυτότητα, με ιδεοτυπικά χαρακτηριστικά στην οργάνωση αυτού, τους σκοπούς που το ίδιο ορίζει και συνεπώς, την αλληλεπίδραση που έχει με τις μάζες και τέλος, αναλογιζόμενος τον συνταγματικό ή μη χαρακτήρα του.
Η ιδεολογία εμφανώς μας οδηγεί στην ταξινόμηση κατά το υπόδειγμα της ιδεολογικής πυξίδας και την αντίστοιχη τοποθέτηση των κομμάτων δεξιά-αριστερά. Ένα κόμμα μπορεί να είναι επίσης κόμμα εκπροσώπησης ή ενσωμάτωσης, ανάλογα με το αν προσπαθεί να εκφράσει υπάρχουσες κοινωνικές τάσεις και αιτήματα, με απώτερο σκοπό την εκλογική νίκη ή αντίθετα, εάν επηρεάζοντας την κοινή γνώμη (όπως έχουμε παρουσιάσει σε παλαιότερο άρθρο), επιχειρεί την ένταξη μεγάλων μαζών στους καταλόγους του. Χαρακτηριστικό τους είναι η ισχυρή οργάνωση που διαρκεί στον χρόνο.
Με βάση τον σεβασμό στον καταστατικό χάρτη της εκάστοτε χώρας, έχουμε τα συνταγματικά κόμματα, τα οποία κινούνται με βάση τις προβλεπόμενες διαδικασίες από τον νόμο, αναγνωρίζουν την ουδετερότητα του κράτους, καθώς και αναγνωρίζουν τη θέση και τον ρόλο των λοιπών πολιτικών κομμάτων στο σύστημα που λειτουργούν, ενώ στο αντίθετο άκρο συναντάμε τα επαναστατικά ή και απολυταρχικά κόμματα, τα οποία φτάνουν σε σημείο, εξαιτίας της ιδεολογικής εμμονής, να χρησιμοποιούν και παραστρατιωτικά ή παρακρατικά μέσα. Ισχυρό, στο μοντέλο αυτό, είναι το στοιχείο της πειθαρχίας εντός του κόμματος και της προετοιμασίας στελεχών από τις τάξεις της νεολαίας αυτού. Στην ελληνική πραγματικότητα τόσο το προ νομιμοποίησης Κ.Κ.Ε. όσο και το λαϊκό κόμμα του Μεταξά, ταιριάζουν στα προαναφερθέντα μοντέλα.
Σε σχέση με την οργάνωση ενός κόμματος, αρχικά θα παρουσιαστεί η κατηγοριοποίηση Duverger. Ο Duverger δημιουργεί τέσσερις ιδεότυπους κομματικής οργάνωσης: την εκλογική επιτροπή, τον οργανωτικό τύπο, τον πυρήνα και την πολιτοφυλακή. Οι δύο τελευταίες κατηγορίες αντίστοιχα προσομοιάζουν στο σοβιετικό κόμμα και τα φασιστικά κόμματα του Β’ Π.Π. Το μοντέλο της εκλογικής επιτροπής προσομοιάζει με εκείνο του κόμματος στελεχών που θα αναλυθεί προσεχώς. Ο οργανωτικός τύπος παρουσιάζει ένα κόμμα με έντονη τοπική παρουσία και συγκεντρωτική κεντρική δομή, το οποίο ενεργεί στο σύνολο του πολιτικού και όχι μόνο στην εκλογική διαδικασία.
Η πιο ενδιαφέρουσα επίκαιρη, αλλά και συνδυαστική -κατά προσωπική άποψη- είναι εκείνη της σύγχρονης δομικής διαίρεσης. Τα κόμματα κατατάσσονται είτε στα στελεχών, τα μαζικά ή τα πολυσυλλεκτικά. Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα κόμματα καρτέλ.
Αναλυτικά, εξετάζοντας τα κόμματα στελεχών, θα τα παραλληλίζαμε ιστορικώς με τα ελληνικά ξενικά κόμματα. Πρόκειται για την πρώτη κομματική μορφή, η οποία στηρίζεται σε μια συγκεκριμένη ελίτ και αποκτά δυναμική μέσα από πελατειακές σχέσεις (spoils system), κάτι που στο πρώτο ελληνικό κράτος ήταν καθημερινότητα και απαραίτητο στοιχείο λειτουργίας της πολιτικής οργάνωσης, όπως την είχε προδιαμορφώσει η οθωμανική διοίκηση. Από τα κόμματα στελεχών, μόλις κατά την Γ’ ελληνική Δημοκρατία, θα περάσουμε στα μαζικά κόμματα, που τον λόγο δίνουν στη βάση, με πρωτοπόρο προς την κατεύθυνση αυτή το ΠΑ.ΣΟ.Κ.
Τα πολυσυλλεκτικά κόμματα είναι συνακόλουθα της ατομοκεντρικής λογικής του μετανεωτερικού περιβάλλοντος. Μπούσουλα για τα κόμματα αποτελεί η ανάλυση της κοινής γνώμης και η ανάπτυξη εξατομικευμένων εκλογικών μηνυμάτων και μηχανισμών, σε σχέση με το κάθε άτομο (και την ομαδοποίηση όμοιων ατόμων) με λιγότερο αισθητή την ιδεολογική ταυτότητα. Πλέον, τα περισσότερα ελληνικά κόμματα αποτελούν πολυσυλλεκτικά κόμματα, εξαιτίας και της αποταξικοποίησης της αριστεράς, της κομματικής αποστοίχισης της κρίσης και της ιδεολογικής αποστοίχισης, σε συνδυασμό με το e-politics και τα νέα διαδικτυακά μέσα. Πριν τη φάση της πολυσυλλεκτικότητας, τα κόμματα για να αντιμετωπίσουν την μείζονα οικονομική κρίση που σαφώς είχε και πολιτικές συνέπειες, συσπειρώθηκαν, αφήνοντας κατά μέρος τις πολιτικές διαφορές, κάνοντας ένα πολιτικό «καρτέλ».
Σήμερα, λαμβάνοντας υπόψη τον πολυσυλλεκτικό χαρακτήρα των κομμάτων και τις ελάχιστες διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, ο λαϊκισμός βρίσκει πρόσφορο έδαφος και βάση για την ανάπτυξη της απολυταρχικής θεωρίας των κυβερνουσών ελίτ, κατά τα πρότυπα του Mills. Φαινόμενα μη ανάληψης ευθύνης πολιτικής δράσης και διάχυσης αυτής στα πλαίσια μιας καρτελικής διακυβέρνησης, οδηγούν στη δυσφορία των εκλογέων για την πολιτική σκηνή, στη δαιμονοποίηση της Πολιτικής και τελικώς, στη Δημοκρατία των μειοψηφιών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Andrew Heywood, «Εισαγωγή στην Πολιτική» τέταρτη έκδοση, εκδόσεις επίκεντρο- Θεσσαλονίκη 2014: κεφάλαιο 10, «Κόμματα και Κομματικά συστήματα»
- «Τι είναι “πολιτικό κόμμα” τελικά?», www.e-synews.gr, διαθέσιμο εδώ
- «Πολιτικά κόμματα και κομματικά συστήματα», Μιχάλης Σπουρδαλάκης
- Σύνταγμα της Ελλάδος (2019), άρθρο 29
