Της Ειρήνης Εξάρχου,
Στη σημερινή εποχή, όταν ακούμε τη λέξη «βασανιστήριο», συνήθως μας έρχεται στο μυαλό ο σκοταδισμός του μεσαίωνα ή μαύρες για την δημοκρατία εποχές με δικτατορικά καθεστώτα να εφαρμόζουν πρακτικές «συμμόρφωσης» και βασανισμού. Η πραγματικότητα, όμως, είναι πως περιπτώσεις βασανισμού διαδραματίζονται -δυστυχώς συχνά- σε κελιά φυλακών ή μετουσιώνονται σε αστυνομική βία. Επομένως, η έννοια του βασανισμού δε μεταφράζεται ως ένα είδος ιεράς εξέτασης, αλλά ως κάθε είδους εξευτελιστική συμπεριφορά που προκαλεί βαρύτατες συνέπειες στο σώμα ή τον ψυχισμό του θύματος και κρίνεται πάντα ανάλογα με την εκάστοτε περίπτωση.
Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου εισάγει ένα απόλυτο δικαίωμα απαγορεύοντας καθολικά τα βασανιστήρια. Από αυτήν την απαγόρευση πηγάζει διπλή υποχρέωση για τα Κράτη: μια αρνητική ουσιαστική υποχρέωση, να απέχουν προφανώς από κάθε είδους κακομεταχείριση ατόμων που υπάγονται στη δικαιοδοσία τους, αλλά και μια θετική υποχρέωση, να προστατεύουν την ακεραιότητα ατόμων και ευάλωτων ομάδων, όπως είναι για παράδειγμα τα άτομα που στερούνται την ελευθερία τους. Για να υπαχθεί μια περίπτωση στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 3, απαιτείται ένας «ελάχιστος βαθμός σοβαρότητας» (seuil minimum de gravité).
Στο άρθρο 1 της Σύμβασης του ΟΗΕ κατά των βασανιστηρίων (1984), δίνεται ο ορισμός αυτών ως «κάθε πράξη, με την οποία σωματικός ή ψυχικός πόνος ή έντονη οδύνη επιβάλλονται με πρόθεση σε ένα πρόσωπο, με σκοπό ιδίως να αποκτηθούν από αυτό ή από τρίτο πρόσωπο πληροφορίες ή ομολογίες, να τιμωρηθεί για μια πράξη που αυτό ή τρίτο πρόσωπο έχει διαπράξει ή είναι ύποπτο ότι την έχει διαπράξει… που επιβάλλεται από δημόσιο λειτουργό ή κάθε άλλο άτομο που ενεργεί με επίσημη ιδιότητα…». Το ΕΔΔΑ, παράλληλα, στην υπόθεση Ιρλανδία κατά Ηνωμένου Βασιλείου 1978 χαρακτήρισε ως βασανιστήρια «την ηθελημένη απάνθρωπη μεταχείριση που προκαλεί πολύ σοβαρό και άγριο πόνο». Αξίζει να αναφερθεί ότι η συγκεκριμένη υπόθεση αφορούσε 5 τεχνικές ανάκρισης που εφάρμοζαν οι βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις στη Βόρεια Ιρλανδία, όπως ενδεικτικά η αποστέρηση ύπνου, η κάλυψη κεφαλής με κουκούλα, η ορθοστασία σε τοίχο κ.α.
Έκπληξη αποτελεί πως το Δικαστήριο έκρινε πως οι παραπάνω πράξεις δεν αποτελούσαν βασανιστήρια ή εξευτελιστική μεταχείριση, λόγω έλλειψης έντασης και βαρύτητας. Μεταγενέστερα, όμως, το ΕΔΔΑ έκρινε ως βασανιστήριο το βιασμό κοπέλας από αστυνομικούς στην υπόθεση Αydin κατά Τουρκίας 1997.
Ενδιαφέρον προκαλεί ο όρος «εξευτελιστική μεταχείριση», ως προϋπόθεση χαρακτηρισμού πράξης ως βασανιστηρίου, ότι θα πρέπει δηλαδή η μεταχείριση που προκαλεί την οδύνη να υπερβαίνει τα όρια της νόμιμης τιμωρίας και να καταλήγει απάνθρωπη και σίγουρα δυσανάλογη. Είναι γεγονός ότι οι περισσότερες υποθέσεις που έχουν απασχολήσει το Δικαστήριο σχετικά με αυτό το ζήτημα αφορούν πράξεις της αστυνομίας, του στρατού ή των σωφρονιστικών αρχών. Το 2015 το Δικαστήριο καταδίκασε την Ιταλία για βασανιστήρια 62χρονου διαδηλωτή από την αστυνομία στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στη Γένοβα το 2001, εν όψει της συνάντησης του G8. Ο 62χρονος χτυπήθηκε τόσο βάναυσα που πέρα από τις χειρουργικές επεμβάσεις, στις οποίες αναγκάστηκε να υποβληθεί, απέκτησε μόνιμα προβλήματα σε χέρια και πόδια(Cestaro κατά Ιταλίας).
Ένα άλλο ζήτημα που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι ότι υπάρχει πλούσια νομολογία από υποθέσεις -και δη που αφορούν την Ελλάδα- με περιεχόμενο τις άθλιες συνθήκες κράτησης στις φυλακές και τους εξευτελιστικούς όρους διαβίωσης. Η πιο σοκαριστική υπόθεση που έκρινε το Δικαστήριο, αφορούσε τις φυλακές Ιωαννίνων. Οι 47 προσφεύγοντες διαμαρτύρονταν για τον υπερπληθυσμό που επικρατούσε και ειδικά για το γεγονός ότι, ενώ η φυλακή είχε σχεδιαστεί για την κράτηση περίπου 80 ατόμων, φιλοξενούσε κατά μέσο όρο 220 άτομα και ο κάθε κρατούμενος είχε στη διάθεση του περίπου 3 τμ!
Οι κρατούμενοι προφανώς δεν μπορούσαν καν να σηκωθούν από το κρεβάτι, ενώ λόγω του υπερπληθυσμού είχαν τοποθετηθεί κρεβάτια και στους διαδρόμους και στις τουαλέτες και έτσι πολλοί κρατούμενοι κατέληγαν να «κάνουν την ανάγκη τους» στα διπλανά κελιά, δημιουργώντας μια υγειονομική βόμβα. Προφανώς το Δικαστήριο έκρινε πως είχε καταπατηθεί κάθε ανθρώπινη αξιοπρέπεια και οι κρατούμενοι μεταχειρίζονταν εξευτελιστικά, καταδικάζοντας έτσι την Ελλάδα (Ταγκατίδης και λοιποί κατά Ελλάδας).
Το γεγονός ότι τέτοιες υποθέσεις «σύγχρονων βασανιστηρίων» απασχολούν ολοένα και περισσότερο το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο φανερώνει έναν εκμαυλισμό του δυτικού πολιτισμού και καταδεικνύει πως όσο και αν θέλουμε να θεωρούμαστε «εκπολιτισμένοι», πληθώρα ανθρώπων βασανίζεται και εξευτελίζεται δίπλα μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Λίνος – Αλέξανδρος Σισιλιάνος, Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ερμηνεία κατ’ άρθρο, 2η Έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017
