Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Στις μέρες μας, όταν κάποιος ακούει για Αρχαία Ιταλία, αμέσως ο νους του ταξιδεύει στην Αρχαία Ρώμη, αλλά και στη Μεγάλη Ελλάδα της Νότιας Ιταλίας και της Σικελίας. Παρ΄ ότι σίγουρα οι δυο αυτές σπουδαίες ιστορικές οντότητες έχουν μονοπωλήσει το ενδιαφέρον των μελετητών, καθώς είχαν μεγαλύτερο αντίκτυπο στη μεσογειακή ιστορία, υπήρχαν και άλλες φυλές και κράτη στην Ιταλία, τα οποία και επηρέασαν άρδην ιδίως τους Ρωμαίους και έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στην ιστορία της χώρας.
Ακριβώς στα βόρεια της Ρώμης και του Λατίου κατοικούσε πιο γνωστή από τις φυλές της Ιταλίας, οι Ετρούσκοι, οι οποίοι και δημιούργησαν ήδη από τον 900 π.Χ. τον πολιτισμό της Βιλλανόβα. Με βάση την περιγραφή του Λιβίου, οι Ετρούσκοι συγκροτούσαν μια ομοσπονδία δώδεκα φυλών, η οποία ομοσπονδία είχε φαινομενικά θρησκευτικό χαρακτήρα, ωστόσο στην πραγματικότητα διευθετούσε εσωτερικά και εξωτερικά ζητήματα των ετρουσκικών φύλων. Η μαρτυρία του Λιβίου αλλά και οι ανασκαφές που έχουν συμβεί στην περιοχή δείχνουν πως οι Ετρούσκοι ήταν ιδιαίτερα πιστοί στην πολυθεϊστική θρησκεία τους. Σημαντικές πόλεις των Ετρούσκων ήταν στα νότια οι Ταρκύνιοι (Tarqunii), οι Βοίοι (Veii) και η Βολτέρρα (Volterra) οι οποίες και επηρέασαν, ιδίως σε ζητήματα πολιτισμού, τους Ρωμαίους.
Αμφισβητούμενη ήταν, ήδη από τα αρχαία χρόνια, η καταγωγή των Ετρούσκων. Οι Ετρούσκοι σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ήταν απόγονοι των Τρώων, οι οποίοι έφυγαν με πλοία από την Τροία και βρήκαν καταφύγιο στην Ετρουρία. Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ήταν ο πρώτος που αμφισβήτησε τη θεωρία αυτή, και θεώρησε πως οι Ετρούσκοι (ή Τυρρηνοί όπως τους ονόμαζαν οι Αρχαίοι Έλληνες) ήταν αυτόχθονες στην περιοχή τους, καθώς η γλώσσα των Ετρούσκων δεν έχει καμία σχέση με εκείνη των Λυδών. Ομοιότητες στον πολιτισμό των Ετρούσκων με αυτό των ανατολικών λαών υπάρχουν πράγματι, αλλά οφείλονται κυρίως στη συνεχή επικοινωνία και το εμπόριο του λαού αυτού με τους θαλασσοκράτορες Φοίνικες, έχοντας πολλές φορές ως μεσολαβητή τους Έλληνες. Σύγχρονοι ερευνητές έχουν αποδείξει πως οι Ετρούσκοι μιλούσαν μια μη Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, γεγονός το οποίο δείχνει πως ζούσαν στην Ιταλία πολύ πριν την κάθοδο των ιταλικών φύλων. Για να γράψουν χρησιμοποιούσαν μια μορφή του ελληνικού αλφαβήτου την οποία είχαν πάρει από τους Ευβοιείς, ενώ αρκετές επιγραφές στη γλώσσα τους διασώζονται στην κεντρική Ιταλία ακόμα και σήμερα.
Οι Τυρρηνοί, καθώς πιέζονταν από την επέκταση των Ελλήνων στην Κορσική και τη βορειοδυτική ακτή της Μεσογείου, το δεύτερο μισό του έκτου π.Χ. αιώνα ξεκίνησαν να επεκτείνουν τη χερσαία δύναμή τους. Καθώς στον νότο οι Ρωμαίοι και οι Ούμβροι εμπόδιζαν την εξάπλωσή τους πέρα από τον Τιβέριο ποταμό, ενώ οι Πικένοι στα ανατολικά ήταν επίσης αρκετά επικίνδυνο φύλο, οι Ετρούσκοι κινήθηκαν προς τα βόρεια. Εκεί ως τότε ζούσαν διασκορπισμένες διάφορες Ιταλικές φυλές, οι οποίες και υποτάχθηκαν σχετικά εύκολα, με αποτέλεσμα οι Ετρούσκοι να καταλάβουν την εύφορη κοιλάδα του Πάδου. Στο τέλος του αιώνα αυτού έλαβε χώρα και η επέκτασή τους προς τον Νότο, καταλαμβάνοντας εκτεταμένες περιοχές στο Λάτιο και την Καμπανία. Ακόμα και στη Ρώμη οι Ετρούσκοι επιβλήθηκαν, καθώς η ετρουσκική δυναστεία των Ταρκυνίων κυβέρνησε από το 616 π.Χ. ως το 510 π.Χ.
Στην περίοδο ανάμεσα στο 525 π.Χ. και το 500 π.Χ. οι Ετρούσκοι έφτασαν στο απόγειο της δύναμής τους, κυριαρχώντας στην Ιταλία από τον Πάδο ποταμό στα βόρεια ως το Σαλέρνο στα νότια. Η παντοδυναμία τους αυτή, όμως, στη χερσόνησο δεν θα κρατούσε πολύ, καθώς οι Έλληνες, με πρώτους τους Κυμαίους, κτύπησαν την κυριαρχία τους στον Νότο, ενώ οι Ρωμαίοι έδιωξαν τους Τυρρηνούς μέσω εξέγερσης το 510-509 π.Χ. Καθώς το Λάτιο είχε πλέον χαθεί, η επικοινωνία με τις κτήσεις στον Νότο ήταν πλέον αδύνατη, με αποτέλεσμα αυτές να πέσουν λεία στα χέρια άλλων ιταλικών φύλων καθώς και των Ελλήνων. Μιας και οι πόλεις των Ετρούσκων στη βόρεια όχθη του Τίβερη άρχισαν να εχθρεύονται η μια την άλλη, οι Ετρούσκοι έχασαν τη δυναμική τους σταδιακά, με αποτέλεσμα οι Βοίοι (Veii) και κάποιες ακόμα πόλεις να πέσουν στα χέρια των Ρωμαίων το 396 π.Χ. Σταδιακά, με την επέκταση των Ρωμαίων αλλά και την πίεση την οποία οι Τυρρηνοί δέχονταν από τα βόρεια από άλλα φύλα, όλες οι ετρουσκικές πόλεις υποτάχθηκαν ως το 264 π.Χ.
Η περιήγησή μας συνεχίζεται στα βορειοανατολικά της Ιταλίας, όπου την πρώτη π.Χ. χιλιετία κατοίκησαν οι Βενετοί. Οι Βενετοί συσχετίζονταν με άλλα γειτονικά Αλπικά φύλα όπως οι Ίστροι και οι Κάρνοι, ενώ η γλώσσα τους ήταν Ινδοευρωπαϊκή. Υπάρχουν εκατοντάδες επιγραφές προερχόμενες από τους αρχαίους Βενετούς, οι οποίες είναι γραμμένες σε ένα αλφάβητο προερχόμενο από το Ετρουσκικό. Η γλώσσα που μιλούσαν οι Βενετοί ήταν αρκετά αρχαΐζουσα, γεγονός που κάνει τους γλωσσολόγους να μην μπορούν να την κατατάξουν στην ιταλική οικογένεια γλωσσών, ενώ φαίνονται ισχυρές γερμανικές επιρροές στη γλώσσα αυτή.
Η πρωτεύουσα των Βενετών ήταν η Έστε, λίγα χιλιόμετρα νότια της σημερινής Πάντοβας. Στην Έστε υπήρχε και το ιερό της Πόρα Ρεϊτία (Pora Reitia), της ανώτερης θεάς των Βενετών. Η θεότητα αυτή θεωρούταν η υπεύθυνη για τη γέννηση και την αναγέννηση, ενώ ήταν οντότητα του ποταμού (το Reitia προέρχεται από το reito, που σημαίνει ποτάμι στη γλώσσα των Βενετών). Προφανώς με τη λατρεία της θεότητας αυτής οι Βενετοί έδειχναν την αγάπη τους στον ποταμό και στις αναζωογονητικές ιδιότητες αυτού για τους ανθρώπους, χαρακτηριστικό δείγμα μιας αγροτικής κοινότητας. Στις γιορτές της θεότητας αυτής στο ιερό της Έστε, συνηθιζόταν οι Βενετοί να φέρνουν χάλκινα γλυπτά ως δώρα, αλλά και δισκία, με τα οποία οι άνθρωποι έγραφαν ευχές προκειμένου να εξασφαλίσουν την εύνοια της θεότητας.
Η περιοχή της αρχαίας Βενετίας (πολύ ευρύτερη από το σύγχρονο Veneto) φημιζόταν για τα άλογα της, τα οποία ήταν περιζήτητα ειδικά για τους Έλληνες, ενώ ήλεγχε σε σημαντικό βαθμό το εμπόριο με την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Αξίζει να σημειωθεί πως οι Βενετοί βοηθούσαν σταθερά τους Ρωμαίους σε επιχειρήσεις ενάντια στους Κέλτες της Βόρειας Ιταλίας, ενώ τελικά υποτάχθηκαν ειρηνικά στην Ρώμη, χωρίς να υπάρξει κάποιος πόλεμος.
Στα βορειοδυτικά της Ιταλίας καθώς και στα μεσογειακά παράλια της Γαλλίας, κατοικούσε ένας μυστήριος λαός το οποίο οι αρχαίοι ονόμασαν Λίγυρες. Από τον λαό αυτό πήρε η περιοχή γύρω από τη σύγχρονη Γένοβα το όνομά της, Λιγυρία. Ο Στράβων αναφέρεται στους Λίγυρες της Ιταλίας ως ένα έθνος διαφορετικό από τους Κέλτες, με το οποίο όμως είχαν αρκετά κοινά ήθη και έθιμα. Το πιθανότερο είναι πως υπήρχε κάποια επιμειξία μεταξύ τους, καθώς άλλες πηγές αναφέρονται σε φύλα της περιοχής ως Κέλτο-Λίγυρες. Ακόμα, από τις λίγες επιγραφές που σώζονται στη γλώσσα των Λιγύρων φαίνεται ένα ισχυρό μη Ινδοευρωπαϊκό υπόβαθρο, το οποίο κάνει πολλούς γλωσσολόγους να πιστεύουν πως οι Λίγυρες υπήρχαν στην περιοχή πριν την έλευση των Ινδοευρωπαϊκών φύλων.
Οι Λίγυρες ως φύλο φημίστηκαν για τη μαχητικότητα και τη βαρβαρότητά τους στο πεδίο της μάχης, χάρη σε κάποιες ιδιαίτερα σκληρές μάχες που έδωσαν ενάντια στους Ρωμαίους τον τρίτο π.Χ. αιώνα. Το 222 π.Χ. οι Ρωμαίοι υπέταξαν τους Λίγυρες μετά από σκληρό πόλεμο, ωστόσο λίγα χρόνια μετά, με το ξέσπασμα του Β΄ Καρχηδονιακού Πολέμου, οι περισσότερες φυλές των Λιγύρων εξεγέρθηκαν, συμμάχησαν με τους Καρχηδόνιους και στο τέλος ακολούθησαν τον Αννίβα στις μάχες του Τρέβια ποταμού και της λίμνης Τρασιμένης.
Η εξερεύνηση της προ-ρωμαϊκής εποχής της Ιταλίας αποκαλύπτει ένα συναρπαστικό μωσαϊκό πολιτισμών, όπου οι Ετρούσκοι, οι Ούμβροι, οι Βένετοι και οι Λίγυροι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Τα απομεινάρια των πολιτισμών τους, που διατηρούνται σε αρχαιολογικά ευρήματα και ιστορικές αναφορές, συνεχίζουν να εμπλουτίζουν την κατανόησή μας για το περίπλοκο παρελθόν της Ιταλίας, πολύ πριν οι πανίσχυρες ρωμαϊκές λεγεώνες παρελάσουν στη χερσόνησο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό(1998), The Cambridge Ancient History Volume 4: Persia, Greece and the Western Mediterranean, c.525 to 479 BC, 2nd edition, εκδόσεις Cambridge University Press
- ancient-origins.net, Διαθέσιμο εδώ
- Other Italic peoples, britannica.com, Διαθέσιμο εδώ
