Της Άννας Μάρκου,
Ο θεσμός του γάμου και της οικογένειας αποτελεί μια πραγματικότητα που ξεκίνησε, ήδη από την αρχαιότητα, ως ένωση προσώπων που συμβιώνουν και συμπορεύονται, με τις προϋποθέσεις τέλεσης να διαφοροποιούνται από χώρα σε χώρα, αναλόγως της ισχύουσας νομοθεσίας, των θρησκευτικών και κοινωνικών αντιλήψεων. Ένα από τα επίκαιρα ζητήματα που αφορούν στον εν λόγω θεσμό, είναι ο αριθμός των προσώπων που μπορεί να περιλαμβάνει αυτή η ένωση.
Η νομική απάντηση στο παραπάνω ζήτημα -πέραν της θρησκευτικής προσέγγισης- εντοπίζεται καταρχήν στο άρθρο 1354 του ελληνικού Αστικού Κώδικα, το οποίο απαγορεύει τη διγαμία. Έτσι, αν κάποιος επιχειρήσει να παντρευτεί κάποιο πρόσωπο, ενώ έχει ήδη έναν νόμιμο σύζυγο, τότε ο δεύτερος γάμος θα είναι άκυρος (άρθρο 1372 ΑΚ). Το ίδιο ισχύει και στις περισσότερες -αν όχι σε όλες- τις έννομες τάξεις, με τη διγαμία να αποτελεί μάλιστα και ποινικό αδίκημα (άρθρο 356 του ελληνικού Ποινικού Κώδικα).
Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο της πολυγαμίας δείχνει να επεκτείνεται σε αρκετές χώρες ακόμη και ευρωπαϊκές, με τους υποστηρικτές της να αυξάνονται, ιδιαίτερα μετά τα κινήματα για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Για να κατανοήσουμε, όμως, το φαινόμενο, θα πρέπει πρώτα να το ορίσουμε. Η πολυγαμία, λοιπόν, περιλαμβάνει τρεις βασικές μορφές: την πολυγυνία, την πολυανδρία και τον ομαδικό γάμο. Διακρίνεται από τη διγαμία ως προς το γεγονός πως ο γάμος τελείται συνήθως ταυτόχρονα μεταξύ όλων των προσώπων, χωρίς, ωστόσο, να αποκλείεται και η περίπτωση της προσθήκης ενός ή μίας νέας συζύγου στον αρχικό γάμο. Σε κάθε περίπτωση, ο/η κάθε σύζυγος γνωρίζει την ύπαρξη των υπολοίπων, με τους οποίους άλλωστε συνήθως συμβιώνουν.
Ειδικότερα, η πολυγυνία ως γνωστόν συνδέεται κατά κύριο λόγο με τη μουσουλμανική θρησκεία, που επιτρέπει σε κάθε άνδρα να παντρεύεται έως και τέσσερις γυναίκες. Επομένως, αυτή η μορφή πολυγαμίας εφαρμόζεται κατά κόρον σε χώρες όπου επικρατεί το Ισλάμ, χώρες δηλαδή της Μέσης Ανατολής και της Ασίας. Για παράδειγμα, στη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, οι πολυγαμικές οικογένειες υπερέχουν αριθμητικά των μονογαμικών, ενώ τάσεις επανανομιμοποίησης της πολυγυνίας παρατηρούνται σε μουσουλμανικές χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.
Αξιοπερίεργη είναι η περίπτωση της Τουρκίας, που είναι σήμερα η μόνη χώρα της Μέσης Ανατολής που έχει καταργήσει επίσημα την πολυγυνία από το 1926, την ίδια στιγμή που σύμβουλος της κυβέρνησης Ερντογάν είναι πολυγαμικός, με την κατάργηση της πολυγαμίας έτσι, να παραμένει μάλλον σε τυπικό μόνο επίπεδο. Στις υπόλοιπες μουσουλμανικές χώρες, τίθενται διάφορες προϋποθέσεις για να παντρευτεί κάποιος περισσότερες γυναίκες, όπως η συγκατάθεση της πρώτης συζύγου, ή η ίση μεταχείρισή τους, παρότι στην πράξη συνήθως δεν τηρούνται. Η άδεια των αρχών απαιτείται σε χώρες όπως το Πακιστάν, η Συρία και το Ιράκ, ενώ ακόμη, θα πρέπει να αναφερθεί πως η πολυγυνία επιτρέπεται και στη θρησκεία του ινδουϊσμού.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα χώρας που εφαρμόζει την πολυγυνία -ανεξαρτήτως θρησκείας- είναι και η Αφρική (κυρίως στα δυτικά και νότια τμήματά της). Εκεί, η πολυγυνία αποτελεί παραδοσιακή πρακτική, που ακόμα κι αν δεν είναι τυπικά νομιμοποιημένη, εφαρμόζεται ευρέως και γίνεται ανεκτή, καθώς οι χώρες της Αφρικής που απαγορεύουν την πολυγυνία είναι λίγες έως ελάχιστες. Ως γενική προϋπόθεση τίθεται συνήθως η οικονομική ευμάρεια του άνδρα ή ακόμη και η γαλαντομία του, όπως για παράδειγμα ισχύει στη φυλή των Ζουλού.
Αξίζει να σημειωθεί πως μόλις πρόσφατα, προτάθηκε η τροποποίηση του Συντάγματος της Νοτίου Αφρικής, ώστε να συμπεριλάβει τη νομιμοποίηση και της πολυανδρίας, σε μια απόφαση «τομή» για τις γυναίκες των παραδοσιακών αφρικανικών κοινωνιών. Μέχρι τώρα, η πολυανδρία είναι νόμιμη μόνο στην Γκαμπόν, ενώ άτυπα εφαρμόζεται στη Νιγηρία και την Κένυα. Επίσης, η πολυανδρία έχει εφαρμοστεί και σε κάποια τμήματα του Θιβέτ, του Νεπάλ και της Ινδίας. Τέλος, στη Ρωσία έχουν γίνει κάποιες προσπάθειες νομιμοποίησης της πολυγαμίας τις τελευταίες δεκαετίες σε διάφορες περιοχές, ενώ άλλες ασιατικές χώρες, όπως η Κίνα και η Ταϊβάν, την έχουν καταργήσει ήδη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, παρότι στην Κίνα κυριαρχούσε η πολυανδρία κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, λόγω οικονομικών παραγόντων.
Σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στις αφρικανικές και ασιατικές χώρες, η πολυγαμία βρίσκεται εκτός νομοθετικού πλαισίου στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και στην Αυστραλία. Παρόλα αυτά, ενδιαφέρουσες αποκλίσεις παρουσιάζουν, καταρχήν, περιοχές της Αμερικής, όπου αρκετοί άνθρωποι ακολουθούν αυτό το είδος συμβίωσης. Έτσι, συμβαίνει το παράδοξο να τελούνται ομαδικοί γάμοι, οι οποίοι, όμως, ελλείψει νομιμοποίησης, δεν είναι νομικά δεσμευτικοί. Λόγω αυτού, η αμερικανική νομοθεσία προβλέπει πλέον τη δυνατότητα σύναψης ενός ιδιωτικού συμφωνητικού με τη διαμεσολάβηση δικηγόρου, περί «συναινετικής μη μονογαμίας», το οποίο δεν έχει τη νομική ισχύ γάμου, αλλά μπορεί να ρυθμίζει ζητήματα διατροφής και φροντίδας παιδιών -εφόσον υπάρχουν- σε περίπτωση διάλυσης ή θανάτου κάποιου από τους συντρόφους. Στο ίδιο «μήκος κύματος» κινούνται και λίγες ακόμη πόλεις, που προβλέπουν «οικιακά πολυσυντροφικά συμφωνητικά συμβίωσης», με τις δημοτικές αρχές, μάλιστα, να υποχρεούνται να παρέχουν ασφάλιση και στους συντρόφους των εργαζομένων τους, ενώ δώδεκα πολιτείες μέχρι στιγμής, αναγνωρίζουν το δικαίωμα της επιμέλειας σε τρία πρόσωπα.
Ως προς το ζήτημα των παιδιών, οι όροι «πολυγονεϊκό νοικοκυριό» και «πολυγονείς» έχουν ήδη αρχίσει κα κάνουν την εμφάνισή τους σε διάφορες περιοχές των ΗΠΑ, υπό τη μορφή πολυσυντροφικών σχέσεων που αποκτούν με οποιονδήποτε τρόπο παιδιά και συμβιώνουν όλοι μαζί στο ίδιο σπίτι. Η έλλειψη νομιμοποίησης δε φαίνεται να αποτελεί μεγάλο εμπόδιο, αφού δικαστικές αποφάσεις επικυρώνουν τα τελευταία χρόνια τέτοιου είδους «νοικοκυριά», ενώ η Γιούτα έγινε την πρώτη πολιτεία στην οποία το 2020 κατατέθηκε νομοσχέδιο για τη αποποινικοποίηση της πολυγαμίας, που μέχρι τότε αποτελούσε πλημμέλημα. Κι αυτό διότι ορισμένες κοινότητες Μορμόνων που κατοικούν εκεί -όπως και στον Καναδά- εφαρμόζουν την πολυγυνία ως παραδοσιακή θρησκευτική πρακτική κι, επομένως, θεωρούν πως η ποινικοποίησή της παραβιάζει τη θρησκευτική τους ελευθερία.
Ως προς τα ευρωπαϊκά κράτη, μόνο οι πολυγαμικές οικογένειες μεταναστών αναγνωρίζονται από το νόμο σε χώρες με μεγάλο αριθμό μουσουλμάνων κυρίως μεταναστών. Ωστόσο, η Γερμανία μόλις πριν λίγους μήνες, προχώρησε σε μια ιδιαίτερα πρωτότυπη και πρωτάκουστη νομοθετική πρωτοβουλία, εισάγοντας την έννοια της «κοινότητας ευθύνης». Σύμφωνα με τη σχετική νομοθετική πρόταση, πρόκειται για ένα διευρυμένο σύμφωνο συμβίωσης, που θα περιλαμβάνει από δύο έως έξι άτομα, τα οποία θα αναλαμβάνουν τη νομική ευθύνη μεταξύ τους, βάσει σταδίων κι ενοτήτων με καθορισμένες νομικές συνέπειες. Μόνη προϋπόθεση για τη συμβολαιογραφική κατάρτιση αυτού του ομαδικού συμφωνητικού θα αποτελεί η ύπαρξη πραγματικής, προσωπικής σχέσης εγγύτητας μεταξύ των μερών, όχι απαραίτητα ερωτικής. Στη συνέχεια, το κάθε συμβαλλόμενο μέρος θα επιλέγει αν και σε ποιό βαθμό θέλει να ευθύνεται για τα κληρονομικά, για τυχόν θέματα υγείας, για την ανατροφή παιδιών εάν υπάρχουν κ.ο.κ. Το κράτος, όπως τόνισε το γερμανικό υπουργείο δικαιοσύνης, δε θα ασκεί κανενός είδους έλεγχο σε τέτοιες μορφές σχέσεων, εφόσον συνάπτονται μεταξύ ενηλίκων.
Τελικά, λοιπόν, γίνεται αντιληπτό πως η πολυγαμία αποτελεί μια πρακτική τόσο απαρχαιωμένη όσο και σύγχρονη, αφού απασχολεί τις κοινωνίες από την αρχαιότητα και θα συνεχίσει, όπως όλα δείχνουν, να μας απασχολεί μέχρι τη νομιμοποίησή της, που ήδη διαφαίνεται στον ορίζοντα. Το σίγουρο είναι πως η νομική διαχείριση πολυγαμικών ενώσεων είναι αντικειμενικά δύσκολη, καθιστώντας αναγκαία την κατάρτιση συμφωνητικών που περισσότερο προσιδιάζουν σε εταιρικά μορφώματα παρά σε «νοικοκυριά».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Σε αυτές τις χώρες είναι νόμιμη η πολυγαμία – Τι ισχύει για την Ευρώπη», iefimerida.gr, διαθέσιμο εδώ
- «Η δίκη για πολυγαμία που δοκιμάζει τα όρια της θρησκευτικής ελευθερίας στον Καναδά», newsbeast.gr, διαθέσιμο εδώ
- «Νότια Αφρική: Πολυγαμία και για τις γυναίκες!», protagon.gr, διαθέσιμο εδώ
