Της Μαρίας Σαρηγιαννίδου,
Η συννοσηρότητα, όπως εννοείται η συνύπαρξη δυο ή περισσότερων ψυχικών διαταραχών στον ίδιο ασθενή, εκ των οποίων η μια αφορά στη χρήση ουσιών, είναι πολύ συνηθισμένη στο χώρο της εξάρτησης. Η χρήση και η εξάρτηση από τις παράνομες ψυχότροπες ουσίες είναι ένα φαινόμενο που απασχολεί ιδιαίτερα την κοινωνία, καθώς επηρεάζει τόσο την υγεία του χρήστη (σωματική και ψυχική) και την κοινωνικοποίησή του όσο και την κοινωνία, καθώς εκδηλώνει παραβατική συμπεριφορά και επιβαρύνει το κοινωνικοασφαλιστικό σύστημα και την ευρυθμία της κοινωνική ζωής. Δίνεται, λοιπόν, ιδιαίτερη έμφαση στην κατανόηση της διαταραχής αλλά και σε παράγοντες που ενδέχεται να την επιβαρύνουν και διερευνώνται αποτελεσματικοί τρόποι θεραπείας. Έχει βρεθεί, λοιπόν, ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα στη διαταραχή χρήσης ουσιών και δυο διαταραχές προσωπικότητας, την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας και την οριακή διαταραχή προσωπικότητας. Για την κλινική πράξη η συννοσηρότητα των διαταραχών είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς αυξάνονται τα ποσοστά αυτοκτονικότητας, δυσκολεύεται το θεραπευτικό πλαίσιο και αυξάνονται οι πιθανότητες υποτροπής.
Η διαταραχή χρήσης ουσιών, όπως ορίζεται από τα διαγνωστικά κριτήρια, εκδηλώνεται με κριτήρια που αφορούν την ανάπτυξη ανοχής και την εμφάνιση στερητικών φαινομένων, από καταστάσεις όπου η ουσία λαμβάνεται σε μεγαλύτερες ποσότητες και για μεγαλύτερες περιόδους από την πρόθεση του ατόμου και από έντονη επιθυμία ή ανεπιτυχείς προσπάθειες για διακοπή της χρήσης. Παράλληλα, το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του ατόμου δαπανάται σε δραστηριότητες σχετικές με τη χρήση, μειώνονται ή εγκαταλείπονται σημαντικές επαγγελματικές και κοινωνικές δραστηριότητες και η χρήση συνεχίζει παρά τις εμφανείς επιπτώσεις στην υγεία.
Οι διαταραχές προσωπικότητας ορίζονται ως ένα χρόνιο δυσπροσαρμοστικό μοντέλο συμπεριφοράς και έναν επίμονο τρόπο σκέψης. Το μοντέλο αυτό οδηγεί σε έκπτωση της λειτουργικότητας και σχετίζεται με την εικόνα εαυτού, τις διαπροσωπικές σχέσεις, τις αντιλήψεις και τη διακύμανση των συναισθημάτων του ατόμου. Εδώ, θα αναλύσουμε τις δυο διαταραχές που εμφανίζουν πιο συχνά συννοσηρότητα με τη χρήση ουσιών. Η αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας εμφανίζεται ως ένα διάχυτο πρότυπο περιφρόνησης και παραβίασης των δικαιωμάτων των άλλων ήδη από την ηλικία των 15 ετών και αφορά τη δυσκολία με τη συμμόρφωση στους νόμους, τη δολιότητα, την παρορμητικότητα και την αδυναμία προγραμματισμού του μέλλοντος, την ευερεθιστότητα και την παρορμητικότητα, την αδιαφορία για την ασφάλεια του εαυτού και των άλλων, την ανευθυνότητα και την έλλειψη μεταμέλειας.
Από την άλλη, η οριακή διαταραχή προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από ένα διάχυτο πρότυπο αστάθειας όσον αφορά τις διαπροσωπικές σχέσεις, την εικόνα εαυτού, των συναισθημάτων και της έκδηλης παρορμητικότητας. Αυτό εκδηλώνεται με διαρκείς προσπάθειες αποφυγής της πραγματικής ή φαντασιωμένης εγκατάλειψης, ασταθείς και έντονες διαπροσωπικές σχέσεις που χαρακτηρίζονται από εναλλαγή ανάμεσα στα δυο άκρα της εξιδανίκευσης και της απαξίωσης, αλλά και με διαταραχή της ταυτότητας. Επίσης, παρουσιάζεται παρορμητικότητα όσον αφορά την αυτοβλαπτική συμπεριφορά (έξοδα, σεξ, καταχρήσεις, επικίνδυνη οδήγηση) και υποτροπιάζουσα αυτοκτονική ή αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. Μπορεί να υπάρχει, επίσης, έντονη συναισθηματική αστάθεια εξαιτίας της αντιδραστικότητας, απρόσφορος και έντονος θυμός, παροδικός παρανοειδής ιδεασμός και χρόνια αισθήματα ματαιότητας.
Η αλληλεπίδραση αυτών των διαταραχών προβληματίζει την επιστημονική κοινότητα ως προς τα αίτια που οδηγούν στη συννοσηρότητα. Παλαιότερα ψυχοδυναμικές θέσεις υποστήριζαν την ύπαρξη τραύματος πίσω από αυτές τις διαταραχές ως κοινό παράγοντα ανάπτυξής τους. Πάντως, σήμερα, είναι πλέον σχεδόν βέβαιο πως η προϋπάρχουσα διαταραχή της προσωπικότητας οδηγεί στην μετέπειτα ανάπτυξη της διαταραχής χρήσης ουσιών. Αυτό ενδέχεται να οφείλεται σε ορισμένα χαρακτηριστικά που διέπουν τα άτομα με αυτές τις διαταραχές όπως η παρορμητικότητα και οι αυτοτραυματισμοί. Τρία αναπτυξιακά μονοπάτια έχουν φανεί να σχετίζονται με τη διπλή διάγνωση αυτών των διαταραχών: Το πρώτο είναι η ανάπτυξη αναστολών, που προτείνει πως η αυξημένη αντικοινωνική συμπεριφορά και η παρορμητικότητα σε συνδυασμό με την έλλειψη στρατηγικών αποφυγής της βλάβης οδηγούν στις καταχρήσεις και την εξαρτητική συμπεριφορά. Το δεύτερο αφορά τη μείωση του στρες και προτείνει πως τα άτομα με υψηλά ποσοστά σε χαρακτηριστικά νευρωτισμού, άγχους και αντιδραστικότητας στο στρες είναι πολύ πιθανό να καταφύγουν στη χρήση ουσιών προκειμένου να ανακουφίσουν τα συμπτώματα δυσφορίας που αισθάνονται. Τέλος, το τρίτο αφορά το σύστημα ανταμοιβής του ατόμου και προβάλει τη συσχέτιση ανάμεσα στα άτομα που επιδιώκουν διαρκώς και με επίμονο τρόπο την ανταμοιβή και τη χρήση κοκαΐνης ή άλλων διεγερτικών του ΚΝΣ.
Αυτό μπορεί να εξηγηθεί μέσα από νευροβιολογικά μοντέλα που υποστηρίζουν πως η βιοχημική ανισορροπία και η αλλαγές στη λειτουργία του εγκεφάλου, όπως στο μεταιχμιακό σύστημα και τον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου παίζουν σημαντικό ρόλο σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας όπως η παρορμητικότητα. Επίσης, ο προμετωπιαίος φλοιός, όπως και η αμυγδαλή και η νήσος του εγκεφάλου, έχει αποδειχθεί πως παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαχείριση αρνητικών καταστάσεων ανάμεσα σε άτομα με έντονα νευρωτικά στοιχεία. Τέλος, όσον αφορά το σύστημα ανταμοιβής, το ντοπαμινεργικό σύστημα που αφορά τη μέλαινα ουσία, την κοιλιακή καλυπτική περιοχή και τον μετωπιαίο φλοιό, καθώς και το ραδβωτό σώμα και τον ιππόκαμπο έχει κυρίαρχο ρόλο. Οι ουσίες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αύξηση της ντοπαμινεργικής νευροδιαβίβασης, γεγονός που υποδηλώνει την ευαισθησία των ατόμων που επιδιώκουν διαρκών την ανταμοιβή στην ανάπτυξη διαταραχής που σχετίζεται με τα ναρκωτικά.
Η συννοσηρότητα αυτών των διαταραχών προβληματίζει την κοινότητα των κλινικών, καθώς δυσχεραίνεται το θεραπευτικό έργο. Είναι, επομένως, ιδιαίτερα σημαντικό να μελετηθούν και να ερευνηθούν οι παράγοντες που συμβάλλουν στην παράλληλη ανάπτυξη τους και στις συνέπειες που δημιουργούνται από την αλληλεπίδρασή τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Comorbidity of Personality Disorder among Substance Use Disorder Patients: A Narrative Review, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Coexistence between personality disorders and substance use disorder. Madrid study about prevalence of dual pathology, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Personality Disorder and Substance Use Disorder – an update, Research Gate. Διαθέσιμο εδώ
