Της Μαριάννας Μητσιώτη,
Ενώ δεν μπορεί να προσδιοριστεί το ακριβές σημείο εκκίνησης της μεταμοντέρνας τέχνης, μπορεί να ειπωθεί με σιγουριά πως οι δεκαετίες του 1950 και 1960 αποτέλεσαν χρονολογίες κλειδιά για την εξέλιξή της, με την παρακμή του αφηρημένου εξπρεσιονισμού και την εμφάνιση της Pop Art αντίστοιχα. Ο μεταμοντερνισμός αναπτύχθηκε σταδιακά, επαναπροσδιορίζοντας τα παραδοσιακά όρια της τέχνης, προτείνοντας νέες κατευθύνσεις ως προς τα εικαστικά μέσα και μεταβάλλοντας, παράλληλα, τα όρια μεταξύ τέχνης και πραγματικότητας. Οι νέες αυτές κατευθύνσεις αποτελούν απότοκο της έμπνευσης και συνομιλία με άλλες τέχνες όπως η μουσική, το θέατρο, ο χορός, ενώ άλλοι καλλιτέχνες θα βρουν πηγή έμπνευσης στο περιβάλλον, την τεχνολογία και τη βιοτεχνολογική έρευνα. Στα τέλη του 20ού αιώνα διαμορφώνεται ο θεσμός του «φιλοξενούμενου καλλιτέχνη» («artist in residence»). Oι καλλιτέχνες συνεργάζονται με επιστήμονες, ερευνητικά κέντρα, και άλλους φορείς, όπως τα μουσεία, δημιουργώντας έτσι μια τάση εισχώρησης των εικαστικών πρακτικών και μέσων στα πεδία της τεχνολογίας και της βιολογίας.
Το σύγχρονο εικαστικό κίνημα της Bio Art εμφανίστηκε ως ξεχωριστό είδος, το οποίο εντάσσεται στο μεταμοντέρνο φάσμα, στα τέλη του 20ού αιώνα, αντανακλώντας την αυξανόμενη διασταύρωση μεταξύ τέχνης, βιολογίας και τεχνολογίας. Περιλαμβάνει έργα τέχνης που σχετίζονται με ζωντανά συστήματα, γενετική, βιοτεχνολογία και άλλες πτυχές των βιολογικών επιστημών. Τα θέματα που θίγονται συχνά είναι πανομοιότυπα με εκείνα που πραγματεύεται η βιοηθική, εγείρουν ερωτήματα σχετικά με τη βιοηθική-φιλοσοφική σκέψη, ενώ, στη βάση της απόλυτης ελευθερίας του καλλιτέχνη, ανοίγονται νέοι δρόμοι στην έρευνα, αποκαλύπτοντας μελλοντικές δυνατότητες και εκδοχές. Ορισμένα από τα πραγματευόμενα θέματα είναι η ευγονική, η τεχνητή αναπαραγωγή και η κλωνοποίηση.
Ο τομέας της ευγονικής έχει, πράγματι, εργαλειοποιηθεί στο παρελθόν για την καθιέωση φυλετικών, ταξικών και νοητικών προκαταλήψεων, καθώς και προκαταλήψεων που αφορούν στην αρτιμέλεια του ανθρώπινου σώματος. Αφορμούμενοι από το γεγονός αυτό, οι καλλιτέχνες Gina Czarnecki και Keith Skene δημιούργησαν το 2002 μια ψηφιακή εγκατάσταση που οι θεατές μπορούσαν να επιλέξουν συγκεκριμένους ανθρώπους για να διαμορφώσουν απογόνους και μετά να αποφασίσουν αν οι απόγονοι θα πρέπει να επιβιώσουν για να κάνουν παιδιά και να στελεχώσουν με αυτά την επόμενη γενιά.
Ορόσημο στον τομέα της Bio Art και ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα καλλιτεχνικά δημιουργήματα, αποτελεί η περίπτωση του έργου GFP, το οποίο πυροδότησε συνεχείς συζητήσεις σχετικά με τα όρια της τέχνης, την ηθική της γενετικής μηχανικής, τη σχέση μεταξύ ανθρώπων και άλλων έμβιων όντων. Γνωστό και ως Alba, το έργο δημιουργήθηκε από τον καλλιτέχνη Eduardo Kac το 2000. Ο Kac, σε συνεργασία με Γάλλους επιστήμονες, τροποποίησε γενετικά το έμβρυο ενός κουνελιού εισάγοντας την πράσινη φθορίζουσα πρωτεΐνη (GFP), την οποία συναντούμε, κυρίως, σε μέδουσες και άλλα συναφή είδη. Η γενετική αυτή τροποποίηση είχε ως αποτέλεσμα ένα κουνέλι του οποίου η γούνα παρήγαγε φωσφορίζουσα λάμψη. Οι αντιδράσεις από ακτιβιστικές φιλοζωικές ομάδες, όπως είναι φυσικό, ήταν έντονες. Ο Kac ήθελε μετά την έκθεση της Alba στο κοινό να την πάρει στο σπίτι του ως κατοικίδιο, περνώντας έτσι το μήνυμα ότι οι διαγονιδιακές οντότητες μπορούν να ενταχθούν πλήρως στην κοινωνία και να περάσουν μια φυσιολογική ζωή. Ωστόσο, η απελευθέρωση της Alba απαγορεύτηκε και στη συνέχεια δημιουργήθηκε και ένα κίνημα γνωστό ως Free Alba.
Μια από τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες στο πεδίο της Bio Art είναι ο Αυστραλοκύπριος Stelarc (Στέλιος Αρκαδίου), ένας καλλιτέχνης performance γνωστός για το πρωτοποριακό του έργο, το οποίο διερευνά τη σχέση μεταξύ του ανθρώπινου σώματος και της τεχνολογίας. Η τέχνη του συχνά περιλαμβάνει την υπέρβαση των ορίων των δυνατοτήτων του σώματος και τον επαναπροσδιορισμό των συμβατικών αντιλήψεων της ταυτότητας, της ενσάρκωσης και της δράσης. Τα performance του συχνά περιλαμβάνουν τη χρήση προσθετικών, ρομποτικών και άλλων τεχνολογικών παρεμβάσεων με σκοπό την επέκταση, την αύξηση ή τον χειρισμό του ανθρώπινου σώματος.
Μεταξύ του 1976 και 1988, ο Stelarc πραγματοποίησε 26 SUSPENSIONS (Αιωρήσεις), performances στις οποίες το σώμα του αιωρείται, στηριγμένο από αγκίστρια που έχουν περαστεί στο δέρμα. Τα αγκίστρια έχουν περαστεί από έμπειρους επαγγελματίες σε στρατηγικά σημεία του σώματός του, συνήθως σε περιοχές με παχύτερο δέρμα και λιγότερες νευρικές απολήξεις, όπως η πλάτη. Προκύπτει, λοιπόν, η αναθεώρηση των αντιλήψεων του πόνου, της αντοχής και των ορίων της ανθρώπινης μορφής. Ωθώντας το σώμα του στα όριά του με ελεγχόμενο και σκόπιμο τρόπο, ο καλλιτέχνης προσκαλεί το κοινό να προβληματιστεί σχετικά με τη φύση της ενσάρκωσης και τις δυνατότητες της μεταμόρφωσης και της υπέρβασης.
Στο έργο του Τρίτο Αυτί, ο Stelarc συνεργάστηκε με επιστήμονες και ερευνητές για να δημιουργήσει ένα αυτί που καλλιεργήθηκε με κύτταρα στον αντιβράχιό του, ως εννοιολογικό έργο τέχνης το οποίο εξερευνά τις δυνατότητες της μετά-εξελικτικής ανθρώπινης ανατομίας, τα όρια του σώματος και της ταυτότητας. Εκτός από τις επιστημονικές και τεχνικές πτυχές του, το συγκεκριμένο έργο αποτελεί ταυτόχρονα μια προκλητική καλλιτεχνική δήλωση.
Καταληκτικά, το έργο του Stelarc αποτελεί παράδειγμα της διεπιστημονικής φύσης της Bio Art, συνδυάζοντας στοιχεία απόδοσης, γλυπτικής και βιοτεχνολογίας για να προκαλέσει προβληματισμό και να εγείρει τον διάλογο για το μέλλον της ανθρωπότητας σε έναν ολοένα και πιο τεχνολογικά διαμεσολαβούμενο κόσμο. Οι συνεισφορές του επηρέασαν σημαντικά την ανάπτυξη της Bio Art ως είδος, εμπνέοντας άλλους καλλιτέχνες και ερευνητές να εξερευνήσουν τις δημιουργικές δυνατότητες στη διασταύρωση της τέχνης και της βιοτεχνολογίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χαραλαμπίδης Α., 1995, Η Τέχνη του 20ου αιώνα, University Studio Press.
- W. Mayers, 2015, Bio Art: Altered Realities, Thames and Hudson.
- R. E. Mitchell, P. Thurtle, 2010, Bio Art and the Vitality of Media, University of Washington Press.
