Της Μιχαέλας Βαλερά,
Πόσες φορές, αγαπητέ αναγνώστη, έχεις βρει τον εαυτό σου να περιπλανείται στην άβυσσο του εγκεφάλου σου; Έχεις πραγματικά μετρήσει πόσες φορές μέσα στη μέρα σου, τυχαίνει να αποσυνδέεται για μερικά δευτερόλεπτα η σκέψη σου από την πραγματικότητα; Γιατί, άραγε, ενώ το σώμα μπορεί να μένει προσηλωμένο, η σκέψη φεύγει μακριά και ονειροπολεί; Το φαινόμενο του zoning out αποτελεί μια πραγματικότητα για εκατομμύρια ανθρώπους κάθε στιγμή που περνάει αλλά όσο συχνά και αν συμβαίνει, τόσο σπάνια φαίνεται να μεριμνούμε για αυτό. Πόσο αβυσσαλέο είναι τελικά το βασίλειο της νοητικής μας περιπλάνησης;
Η απάντηση είναι αμφιλεγόμενη. Η δυνατότητα διατήρησης της προσοχής μας αποτελεί ένα αναγκαίο αγαθό που μας εξυπηρετεί στις καθημερινές μας ασχολίες όπως η οδήγηση, η ανάγνωση και η επικοινωνία. Η απόσπαση της όμως φαίνεται να είναι τόσο εύκολη όσοι και οι παράγοντες που προκαλούν τις διάφορες διακυμάνσεις. Η ικανότητα διατήρησης της προσοχής για παρατεταμένη διάρκεια μελετήθηκε για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με σκοπό να απαντηθεί το ερώτημα γιατί οι χειριστές των ραντάρ απέτυχαν να βρουν τον στόχο τους με το πέρας της βάρδιας τους. Η μείωση της επαγρύπνησης μελετήθηκε ποικιλοτρόπως και οι έρευνες έφεραν στο φως πολλά ενδιαφέροντα αποτελέσματα.
Το μοντέλο που επεξηγεί τα βαθύτερα αίτια του zoning out βασίζεται στην θεωρία της “υπερφόρτωσης”. Η αποτυχία διατήρησης της προσοχής θεωρείται ως αποτέλεσμα της εξάντλησης των πόρων εξαιτίας της συνεχούς απόδοσης. Ταυτόχρονα υπάρχουν θεωρίες που υποστηρίζουν πως αυτή η περιπλάνηση του νου δεν επηρεάζει καθόλου την απόδοση της προκείμενης εργασίας, μονάχα η τελευταία γίνεται αυτοματοποιημένα. Οι ερευνητές επέλεξαν επιπλέον να περιπλέξουν το ζήτημα και να συσχετίσουν ψυχοπαθολογικές καταστάσεις με το zoning out. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν όταν μελετήθηκε μια ομάδα ατόμων με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) που παρουσίασε εξαιρετικά έντονες διακυμάνσεις της προσοχής και προς έκπληξη τους κατέγραψαν πως συμβαίνουν κάθε 12-40 δευτερόλεπτα.
Το φορτίο της ευθύνης φαίνεται να συμμερίζονται δυο περιοχές του εγκεφάλου: το ραχιαίο μετωποπαρεγκεφαλιδικό δίκτυο προσοχής (DAN) και το δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας (DMN). Γενικά, το DAN εμπλέκεται στην προσοχή που οδηγεί στην εκτέλεση ενός σκοπού και βλάβη σε αυτό το σύστημα μπορεί να οδηγήσει σε δυσλειτουργία της προσοχής και της εκτελεστικής λειτουργίας. Αντίθετα, το DMN, το οποίο περιλαμβάνει κοιλιακές και μεσαίες πτυχές του μετωπιαίου και βρεγματικού φλοιού, απενεργοποιείται κατά τη διάρκεια πράξεων ελέγχου της προσοχής, παρουσιάζοντας μεγαλύτερη δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της ανάπαυσης παρά κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης εργασιών. Ωστόσο, οι ερευνητές μοιάζουν αβέβαιοι για το ποιο σύστημα κρατάει το πιλοτήριο και ευθύνεται περισσότερο για την νοητική περιπλάνηση.
Η εξέταση ενός από τα δύο συστήματα είναι μάλλον παραπλανητική και το πιο πιθανό είναι πως η βέλτιστη απόδοση προσοχής συνεπάγεται την άριστη επικοινωνία μεταξύ των δύο αντιπάλων. Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο παραμένει όμως το γεγονός ότι διάφοροι πληθυσμοί στους οποίους έχει παρατηρηθεί δυσλειτουργία του DMN (συμπεριλαμβανομένης της ΔΕΠΥ, του αυτισμού, της νόσου Αλτσχάιμερ, της σχιζοφρένειας και των συναισθηματικών διαταραχών) παρουσίασαν αδυναμία εκτέλεσης εργασιακών υποχρεώσεων λόγω ανικανότητας διαχείρισης των γνωσιακών τους δεξιοτήτων. Εκτός των πιθανών ανατομικών αλλοιώσεων που φέρουν οι διάφορες εγκεφαλικές περιοχές, ας μην ξεχνάμε και τους νευροδιαβιβαστές ντοπαμίνη και σεροτονίνη, τα επίπεδα των οποίων διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη ρύθμιση της προσοχής.
Πράγματι, το zoning out φαίνεται να λειτουργεί ως ένας εξελικτικός μηχανισμός απέναντι σε στρεσογόνες καταστάσεις, παρέχοντας μια σύντομη διακοπή για ανάπαυλα. Παρόλ’ αυτά, η σύγχρονη απαιτητική ανθρώπινη καθημερινότητα δεν αφήνει τα περιθώρια στον μηχανισμό να δράσει αυτοτελώς, και σίγουρα επηρεάζει άτομα με ένα πιο σύνθετο νευρωνικό δίκτυο. Χωρίς καμία αμφιβολία, το μυαλό έχει ανάγκη από στιγμές απόδρασης και καταφέρνει και το σκάει όταν ακόμη το σώμα δεν έχει προλάβει. Για πόσες άλλες λειτουργίες που εμείς ακόμη αγνοούμε το μυαλό μας βρίσκεται ένα βήμα μπροστά;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Zoning out: Causes and when to seek help, Medical News Today. Διαθέσιμο εδώ
-
Zone or Zoning Out? Tracking Behavioral and Neural Fluctuations During Sustained Attention, Oxford Academic. Διαθέσιμο εδώ
