Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
«…ο ουρανός που ντυμένος πορφύρα ξεπροβοδίζει τη φλεγόμενη σφαίρα του ήλιου, αργολιώνει σε θαμπά χρώματα, περιπλεγμένα με μαβιά αντιφεγγίσματα».
Γαλάζια απεραντοσύνη, παγχρωματική αρμονία, δειλινό όνειρο: σ’ αυτές τις μεστές και γλαφυρές φράσεις συμπυκνώνει ο Καραγάτσης τη μαγεία των ελληνικών νησιών του Αιγαίου. Παρότι απεβίωσε νέος, πρόλαβε να περιπλανηθεί στον κόσμο και να συνθέσει ταξιδιωτικά κείμενα, που περικλείουν το απαύγασμα των εξορμήσεών του. Η ειδοποιός διαφορά των εν λόγω κειμένων από τους συνήθεις ταξιδιωτικούς οδηγούς έγκειται στο γεγονός ότι δεν αποτελούν αμιγώς ταξιδιωτικά κείμενα. Είναι κείμενα πρωτίστως λογοτεχνικά, αποσκοπούν, δηλαδή, στην αισθητική τέρψη του αναγνώστη, μέσω λυρικών και πληθωρικών περιγραφών. Είναι, όμως, και κείμενα διδακτικά, αφού σκιαγραφούν σε μεγάλο βαθμό την κοσμοθεωρία και τις αντιλήψεις του συγγραφέα, καθώς και τη στάση του απέναντι στον τρόπο ζωής των συγχρόνων του. Πρόκειται για κείμενα, που αποκτούν συχνά μια φιλοσοφική χροιά και προβληματίζουν τον αναγνώστη σχετικά με τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και τον ομφάλιο λώρο που τους δένει.
Στο παρόν άρθρο θα επικεντρωθούμε στα κείμενα που συνέγραψε την περίοδο από το 1949 έως το 1952, τα οποία αφορούν στο αιγαιοπελαγίτικο τοπίο. Η νησιωτική Ελλάδα θεάται από τον Καραγάτση ως το ύστατο ίχνος μιας αγνής ζωής, μιας ανέγγιχτης φύσης και μιας άδολης ανθρώπινης ψυχής. Το άσπιλο τοπίο, που δεν έχει ακόμη αλλοτριωθεί από την αστικοποίηση, αποτελεί για εκείνον μια όαση από την τύρβη της Αθήνας, αλλά και την ύψιστη πηγή καλλιτεχνικού οίστρου. Σύμφωνα με την Άντεια Φραντζή, τα εν λόγω κείμενα «υπαγορεύονται, ενδεχομένως, από τη διαρκή επιστροφή στις πρώτες αρχές του βίου, στην αθωότητα της νιότης του και στο συγγραφικό του ξεκίνημα».
Η αθωότητα, λοιπόν, του τοπίου, με την έννοια της ανέγγιχτης φύσης, αντικατοπτρίζεται και στην ανθρώπινη ψυχή: η παγχρωματική αρμονία των ελληνικών νησιών, το δειλινό όνειρο στα πάλλευκα νησιά καθαίρουν τον ανθρώπινο νου, τον εξαγνίζουν από τους συμφυρμούς, τη βιασύνη, την αγωνία, το γκρίζο της πόλης. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Πώς ξαναβρίσκεις –μέσα στη γαλήνη και τον πρωτογονισμό της αιγαίας φύσεως– όλα εκείνα τα στοιχεία του ανθρωπισμού, που άκριτα σπατάλησες στον πόλεμο της αστικής ζωής: ηρεμία, καλοσύνη, κατανόηση, πραότητα, ταπεινοσύνη». Η οίηση, λοιπόν, της αστικής ζωής δίνει τη θέση της στη λιτότητα της φύσης, με αποτέλεσμα να αίρονται τα πάθη που γεννά στον άνθρωπο ο αστικός τρόπος ζωής: η ματαιοδοξία, ο ανταγωνισμός, η επιδειξιμανία, η κοσμιότητα, η σοβαροφάνεια. «Το αγιάζι της νυκτός θα καθαρίσει την ψυχή μου από τους ρύπους της ζωής».
Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του Καραγάτση, το οποίο χρωματίζεται με φιλοσοφικές πινελιές, αποτελεί η διήγηση του ψαρέματος στο Τσικνιά. Ο Καραγάτσης περιγράφει την ευθραυστότητα της ζωής και την αγωνία του θανάτου, μέσα από το παράδειγμα ενός απλού ψαριού που ψυχορραγεί. Το ψάρι παραδίδεται σε ένα μόλις λεπτό: τόσο απέχει η ζωή του από το τέλος του. Ωστόσο, εκείνο το λεπτό θα ζωγραφιστεί πάνω σε όλο το κορμί του ο φόβος για το άγνωστο. Θα αλλάξει χίλια χρώματα και στο τέλος θα χλωμιάσει. Προφανώς, η εξέταση αυτών των ζητημάτων στο πλαίσιο του ζωικού βασιλείου, μπορεί εύκολα να αναχθεί στο ανθρώπινο επίπεδο.
Για τον Καραγάτση, επιστροφή στη φύση σημαίνει αναβίωση της παιδικότητας. «Θα ξαναβρώ – μέσα βαθιά μου– κάποιο παιδί που πέθανε και δεν υπάρχει πια. Μόνο για μια νύχτα, την αποψινή. Την αυριανή θα την περάσω πάλι στη στεριά, μέσα στους ανθρώπους». Η θάλασσα, λοιπόν, που αναγεννά την παιδική αγνότητα, ανυψώνει το άτομο σε ένα εξωκοσμικό επίπεδο. Ο άνθρωπος, απεκδυόμενος από την ανθρώπινη χαμέρπεια, από τη γήινη ευτέλεια, ίπταται πάνω από τη σφαίρα του χρόνου και της θνητότητας, αγγίζοντας τη θέωση.
Τα ταξιδιωτικά κείμενα του Καραγάτση, επομένως, ειδικά όσα αφορούν το ελληνικό τοπίο, συνιστούν, πρωτίστως, έναν ύμνο στη μεθυστική ομορφιά της φύσης, στην αρμονία των χρωμάτων, στην εναλλαγή των φωτοσκιάσεων. Ο συγγραφέας περιγράφει τη φύση σαν ένα σκηνικό βγαλμένο από όνειρο ή από πίνακα ζωγραφικής, σαν έναν επίγειο Παράδεισο, όπου η ανθρώπινη ψυχή αγαλλιάζει και γαληνεύει, μακριά από την οχλοβοή της πόλης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Περιπλάνηση στον κόσμο – Ταξιδιωτικές εντυπώσεις, Μ. Καραγάτσης, επιμέλεια – εισαγωγή: Άντεια Φραντζή, εκδόσεις βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 2011.
