Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η αναγνώριση της σημασίας της ανισότητας διαπερνά όλο και περισσότερο τις αναπτυξιακές μελέτες. Επίσης, υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο η παγκοσμιοποίηση διασταυρώνεται με την ανισότητα. Ωστόσο, παρά τη στενή σχέση μεταξύ μετανάστευσης και παγκοσμιοποίησης, οι συζητήσεις για τη μετανάστευση και την ανάπτυξη τείνουν να δίνουν προτεραιότητα στην αντιμετώπιση της φτώχειας έναντι της αντιμετώπισης της ανισότητας. Με άλλα λόγια, οι συζητήσεις γύρω από τη μετανάστευση και την ανάπτυξη παραμένουν κυρίως «οικονομίστικες», παραγκωνίζοντας κρίσιμες κοινωνικές διαστάσεις (Bastia, 2013:16).
Όμως, το εισοδηματικό χάσμα είναι ιδιαίτερα έντονο, με τον μέσο Καταριανό να κερδίζει 270 φορές περισσότερα από τον μέσο Κονγκολέζο. Αυτή η τεράστια ανισότητα στο βιοτικό επίπεδο έχει οδηγήσει στο να καταστεί η χώρα γέννησης ο σημαντικότερος παράγοντας που καθορίζει τις πιθανότητες ζωής ενός ατόμου στον 21ο αιώνα (CORE, χ.ημ.). Κατά συνέπεια, ένας αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων επιλέγει να μεταναστεύσει, με τους εκτιμώμενους μετανάστες που διαμένουν στο εξωτερικό να ξεπερνούν τα 280 εκατομμύρια (United Nations, 2020). Επί του παρόντος, οι διεθνείς μετανάστες αντιπροσωπεύουν περίπου το 3,6% του παγκόσμιου πληθυσμού.
Σύμφωνα με τον Milanovic (2011), στο σημερινό παγκόσμιο τοπίο, που χαρακτηρίζεται από σημαντική εισοδηματική ανισότητα μεταξύ των χωρών, η μετανάστευση αναμένεται να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση της ανισότητας. Με την παγκοσμιοποίηση να καθιστά αυτές τις εισοδηματικές διαφορές ευρέως γνωστές και το κόστος της μετανάστευσης σχετικά διαχειρίσιμο, θα αποτελέσει έναν σπουδαίο μηχανισμό «προσαρμογής» του 21ου αιώνα. Θα καθοδηγείται από το «ατομικό συμφέρον» των ατόμων, αλλά το τελικό αποτέλεσμα θα θεωρείται η μείωση της παγκόσμιας ανισότητας και της παγκόσμιας φτώχειας. Όχι τυχαία, λοιπόν, η συζήτηση γύρω από τη σχέση μετανάστευσης-ανάπτυξης έχει τροποποιηθεί σημαντικά, καθώς από το να θεωρείται η μετανάστευση αποκλειστικά ως «διαρροή εγκεφάλων», αναγνωρίζεται, επίσης, ως μοχλός ανάπτυξης, με τους μετανάστες να θεωρούνται κρίσιμοι παράγοντες σε αυτήν τη διαδικασία (Bastia, 2013:15). Αυτή η αλλαγή προοπτικής είναι εμφανής στις συζητήσεις σε παγκόσμια φόρουμ και στο αυξανόμενο ενδιαφέρον πολυμερών οργανισμών, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα και το Δ.Ν.Τ., για την κατανόηση των αναπτυξιακών επιπτώσεων της μετανάστευσης.
Η επέκταση της σχέσης μετανάστευσης-ανάπτυξης, ώστε να συμπεριλάβει την ανισότητα, επιδιώκει να προσφέρει μια πιο ολοκληρωμένη κατανόηση από την απλή εστίαση στη φτώχεια. Σε αντίθεση με τη φτώχεια, η οποία τείνει να απομονώνει τους οικονομικά μειονεκτούντες, η ανισότητα απαιτεί την εξέταση και των δύο άκρων του φάσματος. Είτε εξετάζονται οι εισοδηματικές ανισότητες είτε οι κοινωνικές ιεραρχίες, η αντιμετώπιση της ανισότητας απαιτεί την αναγνώριση των εμπειριών τόσο των προνομιούχων όσο και των περιθωριοποιημένων. Αυτή η ολιστική προσέγγιση επιτρέπει να εμβαθύνουμε στους μηχανισμούς που διαιωνίζουν την ανισότητα και να επεξεργαστούμε πιο διαφοροποιημένες λύσεις που αντιμετωπίζουν τα βαθύτερα αίτια της κοινωνικής αδικίας. Στην ουσία, η μετατόπιση της εστίασής μας από τη φτώχεια στην ανισότητα διευρύνει την οπτική μας και μας δίνει τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικότερα τις συστημικές ανισότητες (Bastia, 2013 σελ. 24).
Έτσι, η μετανάστευση και η ανισότητα είναι δύο ζητήματα που αποκτούν έντονη προσοχή στον δημόσιο διάλογο. Τα Ηνωμένα Έθνη, με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (Σ.Β.Α.), δίνουν έμφαση στην επιτακτική ανάγκη αντιμετώπισης της ανισότητας, καθώς ο στόχος 10 υπογραμμίζει, συγκεκριμένα, τη σημασία της διευκόλυνσης της ασφαλούς και υπεύθυνης μετανάστευσης στο πλαίσιο του δείκτη 10.7 (περισσότερα εδώ).
Ωστόσο, η κατανόηση της περίπλοκης σχέσης μεταξύ μετανάστευσης και ανισότητας αποδεικνύεται περίπλοκο εγχείρημα (Muyonga et al., 2020). Η εμπειρική βιβλιογραφία σχετικά με τη μετανάστευση και τον αντίκτυπό της στην ανισότητα περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα προοπτικών και ευρημάτων, αντανακλώντας την πολύπλοκη φύση αυτής της σχέσης.
Ένα τμήμα της βιβλιογραφίας εστιάζει στην άμεση σχέση της μετανάστευσης στην ανισότητα που σχετίζεται με τα εμβάσματα που αποστέλλονται από τους μετανάστες, αλλάζοντας έτσι τα πρότυπα των δαπανών και των επενδύσεων των νοικοκυριών στην πατρίδα τους. Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι η μετανάστευση μπορεί να μην μειώνει απαραίτητα την ανισότητα στις «χώρες αποστολής», ιδίως όταν οι μετανάστες προέρχονται από σχετικά εύπορα στρώματα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, τα εμβάσματα που στέλνουν πίσω στα ήδη εύπορα νοικοκυριά τους θα μπορούσαν ενδεχομένως να επιδεινώσουν την ανισότητα εντός των κοινοτήτων ή των περιφερειών τους. Αντίθετα, η μετανάστευση από φτωχότερα νοικοκυριά έχει τη δυνατότητα να μειώσει την ανισότητα, αλλά η διαδικασία αυτή μπορεί να παρεμποδίζεται από παράγοντες όπως η διαιώνιση του χρέους ή της εξάρτησης. Επιπλέον, οι επιπτώσεις της μετανάστευσης στην ανισότητα ποικίλλουν ανάλογα με τον τύπο της μετανάστευσης που αναλύεται, τη διαθεσιμότητα των δεδομένων και την κλίμακα της ανάλυσης, οδηγώντας σε αποκλίνοντα ευρήματα και μικρή συναίνεση στη βιβλιογραφία (Black et al., 2006). Ο έμμεσος αντίκτυπος της μετανάστευσης στην εισοδηματική ανισότητα λειτουργεί μέσω των πολλαπλασιαστικών επιδράσεων των επενδύσεων και των μετατοπίσεων στην αγορά εργασίας εντός των κοινοτήτων αποστολής. Εμπειρικές μελέτες διαπιστώνουν ότι η μετανάστευση συμβάλλει στην εισοδηματική ανισότητα, γεγονός ιδιαίτερα εμφανές όταν συγκρίνονται νοικοκυριά με μετανάστες με εκείνα χωρίς μετανάστες.
Ορισμένες μελέτες που επικεντρώνονται στη διεθνή μετανάστευση και τον αντίκτυπό της στην παγκόσμια κατανομή του εισοδήματος υποστηρίζουν ότι η μετανάστευση μπορεί να μειώσει την παγκόσμια ανισότητα, ιδίως όταν τα άτομα μεταναστεύουν από φτωχότερες σε πλουσιότερες χώρες. Αντιθέτως, ορισμένες μελέτες εντοπίζουν θετική σχέση μεταξύ μετανάστευσης και ανισότητας. Για παράδειγμα, η μετανάστευση μπορεί να επιδεινώσει την κατανομή του εισοδήματος, λόγω της απώλειας κεφαλαίου και πληθυσμού σε παραδοσιακούς τομείς, η οποία μπορεί να μην αντισταθμιστεί από τα εμβάσματα (Castles, 2007).
Ο De Haas (2010) τάσσεται υπέρ μιας ολοκληρωμένης κατανόησης της δυναμικής της μετανάστευσης, τονίζοντας τη σημασία της εξέτασης των διαρθρωτικών παραγόντων παράλληλα με την ατομική δράση. Η προσέγγιση αυτή περιλαμβάνει την εξέταση του πολιτικού, θεσμικού, οικονομικού, κοινωνικού και πολιτισμικού πλαισίου που διαμορφώνει τα πρότυπα και τα αποτελέσματα της μετανάστευσης. Επιπλέον, αναγνωρίζει τον ρόλο της δράσης, αναφερόμενη στην ικανότητα των ατόμων να περιηγηθούν στους περιορισμούς και ενδεχομένως να επηρεάσουν ή να αναδιαμορφώσουν τις διαρθρωτικές συνθήκες. Με την ενσωμάτωση τόσο των διαρθρωτικών παραγόντων όσο και της δράσης στις αναλύσεις της μετανάστευσης, μπορεί να αποκτηθεί βαθύτερη γνώση της πολύπλοκης αλληλεπίδρασης μεταξύ των κοινωνικών δομών και των ατομικών δράσεων στη διαμόρφωση των μεταναστευτικών διαδικασιών.
Η επισκόπηση των διαφόρων θεωριών από τους Muyonga et al. (2020) αποκαλύπτει ένα κενό στην εξέταση της μετανάστευσης και της ανισότητας. Οι περισσότερες θεωρίες αναλύουν κατά κύριο λόγο τις τάσεις ανάπτυξης και κινητικότητας εντός των δυτικών εθνών, έτσι υπογραμμίζεται η ανάγκη για θεωρίες που βασίζονται στα κοινωνικά πλαίσια και τις διαρθρωτικές πραγματικότητες διαφορετικών χωρών. Ενώ η Θεωρία των Παγκόσμιων Συστημάτων διασαφηνίζει πώς το παρελθόν της αποικιοκρατίας συμβάλλει στις ανισότητες μεταξύ των εθνών και διαιωνίζουν τις μεταναστευτικές ροές μεταξύ των περιφερειών, η Θεωρία της Ώθησης και της Έλξης και η Θεωρία του Ανθρώπινου Κεφαλαίου εμβαθύνουν στους μηχανισμούς που συντηρούν αυτές τις ροές. Επιπλέον, άλλοι μελετητές έχουν διατυπώσει τις δομικές σχέσεις μεταξύ των περιοχών προέλευσης και προορισμού, τονίζοντας τη διασύνδεση μεταξύ των δημογραφικών διαδικασιών και των μεταναστευτικών τυπολογιών που προκύπτουν. Με άλλα λόγια, υπογραμμίζεται η σημασία της θεωρητικής πλαισίωσης της μετανάστευσης μέσα σε ευρύτερα κοινωνικά και διαρθρωτικά πλαίσια για την πλήρη κατανόηση των επιπτώσεών της στην ανισότητα και την ανάπτυξη σε διάφορες χώρες και περιοχές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Bastia, T. (Ed.), Migration and inequality (Vol. 100), Routledge, 2013
- Black, R., Natali, C., & Skinner, J. Migration and inequality. World Development Report 2006, Background Papers, 2006
- Castles, S. (2007, October). Can migration be an instrument for reducing inequality. In presentation made at the metropolis conference melbourne (pp. 1-5).
- UNIT 19: ECONOMIC INEQUALITY, core-econ.org, διαθέσιμο εδώ
- De Haas, H. 2010. Migration and development: A theoretical perspective. International Migration Review, 44(1): 227-264.
- Muyonga, M., Odipo, G., & Agwanda, A. O. (2020). Interlinkages between migration and inequality in Africa: Review of contemporary studies. African Human Mobility Review, 6(1).
- Growth of international migration slowed by 27%, or 2 million migrants, due to COVID-19, says UN, un.org, διαθέσιμο εδώ
