Της Χαράς Παπαϊωάννου,
Η ανθρωπολογία επί σειρά ετών μελέτησε ένα πλήθος κοινωνικών θεσμών, αλλά και το πώς αυτοί μετασχηματίζονται και τροποποιούνται ανάλογα τις πολιτικοϊστορικές συγκυρίες. Με βοηθό της τις ποιοτικές μεθόδους διεξαγωγής έρευνας, εδραίωσε θεωρίες και εργαλεία μελέτης, που φάνηκαν ιδιαίτερα χρήσιμα σε πολλούς επιστημονικούς κλάδους, όπως η ψυχολογία, η ιατρική και η κοινωνιολογία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Πιέρ Πώλ Μπροκά, Γάλλος ανθρωπολόγος και ανατόμος που με μελέτη που διεξήγαγε στο μετωπιαίο λοβό του ανθρώπινου εγκεφάλου, ανακάλυψε ότι οι ασθενείς που αντιμετώπιζαν πρόβλημα με την έκφραση λόγου (αφασία) είχαν υποστεί βλάβη στο αριστερό μέρος του. Εξού και ο γνωστός σήμερα ιατρικός όρος ως «αφασία Μπροκά», που ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του. Υπέδειξε ότι στο αριστερό μέρος του μετωπιαίου λοβού (περιοχή Μπροκά), εδράζεται ο έναρθρος λόγος και το κινητικό κέντρο της ομιλίας. Υπήρξε ο πρώτος που απέδειξε επιστημονικά εντοπισμό κάποιας λειτουργίας στον εγκέφαλο και η ανακάλυψή του αποτελεί «σταθμό» στην ιστορία της νευρολογίας.
Όπως η ανθρωπολογική επιστήμη, όμως, μελέτησε τον άνθρωπο σε ανατομικό επίπεδο (π.χ. λόγοι που οδήγησαν στον τρυπανισμό), τον μελέτησε και σε ό,τι σχετίζεται με την κοινωνική του οργάνωση και την προσωπική του εμπειρία. Ο θεσμός της συγγένειας, στον οποίο επιθυμώ, στο παρόν κείμενο, να επικεντρωθώ κατά την άποψή μου, αποτελεί το σημαντικότερο σημείο επαφής της φύσης με τον πολιτισμό, αν όχι και τον τρόπο που αυτά τα δύο συνδέονται. Η συγγένεια είναι ένας οικουμενικός πολιτισμικός θεσμός που έχει είτε πατρογραμμικό είτε μητρογραμμικό προσανατολισμό. Έχει απασχολήσει πλήθος ανθρωπολόγων, κυρίως στην Αγγλία, αλλά σχετίζεται με πολλά κοινωνικά ζητήματα γι’ αυτό και θεωρείται κοινωνικός θεσμός.
Η συγγένεια δημιουργεί και διασφαλίζει ασφάλεια και αλληλεγγύη, βοηθά στην ομαδοποίηση, καθώς εκείνη πλάθει τις βάσεις που επιτρέπουν την ύπαρξή της και συνδέει τα άτομα με δίκτυα στα οποία έχουν δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις (π.χ. πολιτικές σχέσεις εξουσίας). Ο συγγενικός θεσμός αναπαράγει την κοινωνία, μεταδίδει αξίες, αναπαράγει σχέσεις εξουσίας, δημιουργεί σχέσεις σταθερότητας και βοηθά στην ανατροφή. Επιπλέον, μπορεί να δημιουργήσει ισχυρούς κοινωνικούς θεσμούς (π.χ. το κράτος και την πρόνοια), να ενισχύσει την πολιτική σταθερότητα μέσω πολιτικών μεταφορών (π.χ. το έθνος ως πατέρας) και βασίζεται στην «κοινή ουσία». Κοινή ουσία οι ανθρωπολόγοι ονομάζουν το αίμα που αποτελεί κοινό γενετικό υλικό με βάση τις πολιτισμικές αντιλήψεις. Μία οικογένεια, λοιπόν ή, αν το θέσουμε ευρύτερα, έναν πολιτισμό συνολικά, τον ενώνει η κοινή του ουσία. Η συγγένεια συσχετίζεται και με το οικονομικό φάσμα εφόσον ο θεσμός της κληρονομίας και η κοινή οικονομική δραστηριότητα που πρέπει αυστηρά να είναι γνωστή εντός της οικογένειας, έχουν βασικό ρόλο στη διατήρηση της συνέχειας του συγγενικού θεσμού.
Η συγγένεια είναι επίκτητη, πνευματική ή εξ ’αγχιστείας. Μπορεί να πάρει διάφορες μορφές όπως η τεκνοθεσία, η βιολογική συγγένεια, οι αδελφότητες, η θρησκευτική και ο γάμος. Πάντως σε κάθε περίπτωση, αποτελεί ένα ταξινομικό σύστημα που συμπεριλαμβάνει ή αποκλείει άτομα από το εσωτερικό του. Η βιολογία δεν μπορεί από μόνη της να εξηγήσει τη συγγένεια, καθώς υπάρχει ο υποκειμενικός παράγοντας, όπως έγινε φανερό σχετικά με το ποιον οι ίδιοι οι άνθρωποι θεωρούν οικείο τους.
Υπάρχουν δύο τρόποι να εξετάσουμε ανθρωπολογικά τη συγγένεια: ο ημικός και ο ηττικός. «Ημική» αποκαλείται η σκοπιά του ιθαγενούς, ενώ «ηττική» σκοπιά είναι η σκοπιά του παρατηρητή (του ανθρωπολόγου), που θεωρείται πιο ηθική επιστημονικά. Το αίμα δεν είναι η μόνη ουσία συγγένειας, τη συγγένεια εδραιώνουν και πρακτικές των ατόμων. Μία τέτοια πρακτική θεωρείται ο θηλασμός. Εδώ αναφερόμαστε ίσως στον σημαντικότερο συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο παιδί με τη μητέρα του. Έχει τόσο σημαντική θέση, που επηρεάζει συναισθηματικά και τις δύο πλευρές γεννώντας ένα αίσθημα αγάπης μεταξύ τους.
Πώς ταξινομείται η συγγένεια και πώς ορίζονται, όμως, τα όρια της;
Πρόκειται για μια διαδικασία που διαφοροποιείται ανάλογα το κοινωνικό πεδίο. Στα Βαλκάνια οι ανθρωπολόγοι εντοπίζουν μια ιδιαίτερα έντονη μορφή της με την πατρική οικογένεια να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε όλη την πορεία ζωής των τέκνων. Κύρια επιρροή, βέβαια, ασκούν οι γονεϊκές φιγούρες. Η συγγένεια εν γένει μεταφέρεται με μονογραμμικό τρόπο ή με αμφιπλευρικό. Σε κάποιες κοινωνίες, παρατηρείται πατρογραμμικός πολιτισμός. Αυτό σημαίνει, ότι τη μεταφέρει αποκλειστικά ο πατέρας στο παιδί, το οποίο ταυτοποιείται ως μέλος του δικού του γενεαλογικού δένδρου. Σε Αφρικανικές, κυρίως, κοινωνίες, όμως, εντοπίζεται έντονα η μητριαρχία. Εκεί, η συγγένεια μεταφέρεται μόνο από την πλευρά της μητέρας και το παιδί αναγνωρίζεται ως κομμάτι του αντίστοιχου δικού της γενεαλογικού δένδρου. Το πιο σύνηθες είναι να επικρατεί το αμφιγραμμικό σύστημα, ωστόσο, όπου η συγγένεια μεταβιβάζεται εξίσου και από τους δύο γονείς.
Ποια μορφή συγγένειας αποτελεί την πιο ιδιαίτερη συγγενική σχέση;
Ο γάμος, θα υποστήριζα, πως είναι ένας εξαιρετικά ενδιαφέρων συγγενικός θεσμός. Περιέχει ένα τεράστιο συμβολικό φορτίο και είναι ένα τελετουργικό που αναπαράγει κοινωνικές σχέσεις και πρακτικές μέσω της θρησκευτικής ένωσης δύο ατόμων. Η κοινωνική θέση κάποιου πιθανό να αλλάξει μετά τον γάμο ανάλογα το status του ατόμου με το οποίο θα επιλέξει να συμπορευθεί. Στη δύση, η μονογαμία είναι το επικρατέστερο σχήμα με την πολυγαμία και την πολυανδρία να σπανίζουν. Η τεκνοποίηση είναι ο λόγος που πραγματοποιείται ο γάμος, καθώς η ερωτική επιθυμία στα άτομα βιολογικά στηρίζεται στην ανάγκη αναπαραγωγής του είδους. Ο δυτικός πολιτισμός ασκεί πίεση στο να μην υπάρχει εξωγαμία και υποστηρίζει ότι σε κοινωνίες που υπάρχει ο ελεύθερος γάμος παρατηρούνται ταξικές ανισότητες. Ο γάμος θεωρείται επιτομή σε πολλές κοινωνίες και αναφέρεται στη δυνητική σύνδεση κοινωνικών ομάδων ή πιθανό να εξυπηρετεί συμφέροντα, όπως η απόκτηση ιθαγένειας για κάποιους. Με την επιλογή, λοιπόν, του να παντρευτεί κανείς, πέρα από το εμφανές σκέλος του να επισημοποιήσει με τη χρήση της θρησκείας τη σχέση του με τον άνθρωπό του, κάνει και μια κοινωνικής φύσης επιλογή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΤΙ ΕΙΝΑΙ (ΚΑΙ ΤΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ) Η ΣΥΓΓΕΝΕΙΑ, SAHLINS MARSHALL, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ, Απρίλιος 2014
- ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΓΑΜΟΣ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ, ΑΛΕΞΑΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΡΟΔΟΤΟΣ, 21 Οκτωβρίου 2014
- Ανθρωπολογικές θεωρήσεις της συγγένειας κατά τον 20ό αιώνα, Τουντασάκη Ειρήνη, Εκδόσεις Πατάκη, Οκτώβρης 2011
