Η εναλλακτική έκτιση της ποινής: Το καθεστώς της ημιελευθερίας

Της Ελένης Κάζου,

Ο θεσμός της ημιελευθερίας αποτελεί μια ειδική, ελαστική μορφή οργάνωσης της ιδρυματικής κατά βάση διαβίωσης των κρατουμένων. Σε αυτό το καθεστώς, περίοδοι στέρησης της ελευθερίας εναλλάσσονται με περιόδους ελεύθερης διαβίωσης: ο κρατούμενος εξέρχεται από το σωφρονιστικό κατάστημα με σκοπό την επαγγελματική του απασχόληση ή ακόμη την επιμόρφωση του και επιστρέφει μετά το πέρας των υποχρεώσεων αυτών. Στην πραγματικότητα, ο θεσμός αυτός αποτελεί μια «ενδιάμεσον περίοδον» ανάμεσα στη φυλάκιση και το καθεστώς της πλήρους ελευθερίας. Οι ειδικότερες εκφάνσεις του καθεστώτος της ημιελευθερίας ποικίλλουν ανάλογα με το χρονικό και τοπικό πλαίσιο, στο οποίο συναντάται.

Το καθεστώς της ημιελευθερίας προέρχεται ιστορικά από το προοδευτικό Ιρλανδικό σύστημα. Εμπνευστής του συστήματος αυτός ήταν ο Sir Walter Crofton, ο οποίος συνεχίζοντας τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Maconochie, παρουσίασε το σύστημα αυτό στο Εθνικό Συνέδριο για τη Σωφρονιστική και Αναμορφωτική Πειθαρχεία στο Cincinnati. Στόχος του Crofton ήταν να καταστήσει τον κρατούμενο μετά το πέρας της φυλάκισης του ένα παραγωγικό και αποδεκτό μέλος της κοινωνίας. Όπως ανέφερε στην έκθεση του στο Cincinnati, το καθεστώς αυτό απευθύνονταν στους παραβάτες ανεξάρτητα από το εάν το διαπραττόμενο έγκλημα τους περιλάμβανε το στοιχείο της εξαναγκαστικής εργασίας. Έπρεπε να επιτευχθεί τόσο η κινητοποίηση των κρατουμένων για να βελτιωθούν και να αναπτύξουν θετικά στοιχεία του χαρακτήρα τους, όσο και η ομαλότερη επανακοινωνικοποίηση των κρατουμένων μέσω ενός «φυσικού» επαγγελματικού ή εκπαιδευτικού προγράμματος.

Επομένως, οι κρατούμενοι ένιωθαν πως η μοίρα τους ήταν προσωπική τους ευθύνη και εξαρτιόταν από τους ίδιους. Το ιρλανδικό σύστημα περιλάμβανε τρία στάδια. Το πρώτο αποτελούσε μια δοκιμαστική περίοδο των κρατουμένων κατά το οποίο εξετάζεται η πρόοδος του καθενός. Στο δεύτερο στάδιο, το οποίο αναφερόταν ως τιμωρητικό, προέβλεπε δυσκολότερες συνθήκες διαβίωσης. Επικεντρωνόταν στην εσωτερική ενδοσκόπηση του κρατουμένου και στην ενασχόληση με την παιδεία και τη θρησκεία. Η κατηγοριοποίηση των κρατουμένων λειτουργούσε με βάση το σύστημα των βαθμών που αφορούσαν ατομικά τον κάθε κρατούμενο. Οι βαθμοί που συγκέντρωνε ο κάθε κρατούμενος ξεχωριστά καθόριζαν την προαγωγή ή την υποβάθμισή του από τη μια τάξη στην άλλη. Η διανομή των βαθμών εξαρτιόταν από τη γενική συμπεριφορά των κρατουμένων, την εκπαίδευση τους και την επιμέλεια που επιδείκνυαν κατά την εργασία τους. Η ανάπτυξη του αυτοελέγχου και της επιμέλειας του κρατουμένου μετά την επιτυχή διέλευση του και από τις τέσσερες τάξεις του επέτρεπε να ενταχθεί στο τρίτο (ή αλλιώς ενδιάμεσο) στάδιο.

Στο τρίτο στάδιο, η μεταχείριση των κρατουμένων ήταν εξατομικευμένη. Η εκπαίδευση κατείχε εξέχουσα θέση. Κατά την εργασία τους, οι κρατούμενοι εργάζονταν χωρίς περιορισμούς και συνεργάζονταν μάλιστα με τους άοπλους φρουρούς. Στόχοι αυτής της συνεργασίας ήταν να καταστεί η θέση των κρατουμένων όσο το δυνατόν περισσότερο φυσική, να προαχθεί ένα κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ του προσωπικού και των κρατουμένων, αλλά και να δημιουργηθεί μια αίσθηση ασφαλείας στο κοινωνικό σύνολο αναφορικά με τη μελλοντική επανένταξη των κρατουμένων στην κοινωνία. Το στάδιο αυτό αποφαινόταν καθοριστικό για τη δύναμη της θέλησης των κρατουμένων και η επιτυχής διέλευσή του εξασφάλιζε στους κρατουμένους την απόλυση με το Ticket of Leave (αντίστοιχο της σύγχρονης υφ’ όρων απόλυσης).

Από αυτό το ενδιάμεσο στάδιο (intermediate prison) θεωρείται πως προέρχεται άμεσα η ανοικτή φυλακή. Το σημείο τομής, ωστόσο, με το καθεστώς της ημιελευθερίας ήταν οι μεθοδεύσεις αποστολών των κρατουμένων σε εξωτερικές εργασίες στα πλαίσια του ενδιάμεσου σταδίου του ιρλανδικού συστήματος. Η ημιελευθερία, επομένως, αποτελεί μια ειδικότερη έκφανση της ανοικτής έκτισης στο γενικό πλαίσιο της ελαστικότητας. Από τις περιγραφές μάλιστα της Carpenter γίνεται γνωστό ότι η εργασιακή απασχόληση των κρατουμένων σε άλλες φυλακές ήταν μια υπαρκτή πρακτική με τη διακομιδή τους να γίνεται με τη συνοδεία φύλακα χωρίς να επιφέρει δυσχέρειες. Μάλιστα, ορισμένοι έμπιστοι κρατούμενοι εκτελούσαν ασυνόδευτοι αποστολές στην πόλη. Φυσικά, προκαθορίζονταν η ώρα αναχώρησης και επιστροφής τους, ενώ κάθε απόκλιση από τα καθήκοντα τους ισοδυναμούσε με την επιβολή αυστηρής τιμωρίας. Αυτή η συλλογική οργάνωση εξόδου εργασίας οδήγησε μετέπειτα στον μετασχηματισμό των δομών ανοικτής έκτισης στην Ευρώπη. Ακριβώς αυτές οι ξεχωριστές περιπτώσεις αποτελούν τον πρόδρομο του θεσμού της ημιελευθερίας.

Κατά το διάστημα των πρώτων εφαρμογών του νεοεμφανιζόμενου θεσμού, ο όρος «ημιελευθερία» παρουσιάζεται στη θεωρία (τόσο την ελληνική όσο και την αλλοδαπή) παράλληλα και ως μορφή ελαστικότητας ενταγμένη στο πλαίσιο της ευρύτερης ανοικτής έκτισης, καθώς δεν είχε γίνει ακόμη σαφής διάκριση υπό την τεχνική έννοια του όρου.

Στην Ελλάδα ο θεσμός της ημιελευθερίας με συγκεκριμένο τεχνικό περιεχόμενο εμφανίστηκε πρώτη φορά με τον νόμο 1851/1989. Εντάχθηκε στο όγδοο κεφάλαιο του Σωφρονιστικού Κώδικα με τίτλο «Εναλλακτική έκτιση της στερητικής της ελευθερίας ποινής» και ρυθμίζονταν στα άρθρα 57-60. Πρώτη φορά, ωστόσο, ο θεσμός έτυχε εφαρμογής στην πράξη μετά από χρόνια, καθώς τα άρθρα 58-60 διαρκώς τελούσαν σε αναστολή, ενώ για το άρθρο 57 δεν είχαν εκδοθεί προεδρικά διατάγματα που να προβλέπουν κανονισμούς λειτουργίας. Παρόλο που ο θεσμός της ημιελευθερίας αποτελεί δάνειο από αλλοδαπές νομοθεσίες, με την ένταξη του στην εθνική νομοθεσία απέκτησε ιδιαίτερο χαρακτήρα ανταποκρινόμενο στην ελληνική πρακτική και τις ανάγκες που ανέκυψαν.

Πιο ακέραιο νομοθετικά περιεχόμενο απέκτησε το καθεστώς της ημιελευθερίας με το σχέδιο του Σωφρονιστικού Κώδικα του 1991 που αποτέλεσε τον πρόδρομο της σύγχρονης νομοθετικής του διάρθρωσης. Στόχος του θεσμού, σύμφωνα με το άρθρο 57. Παρ 2, ήταν η επαγγελματική ή άλλη απασχόληση των καταδίκων στον εξωτερικό κόσμο με την απουσία συνεχούς επιτήρησης. Με αυτόν τον τρόπο θα επιτυγχανόταν η βαθμιαία επανένταξη τους σε ένα καθεστώς πλήρους ελευθερίας. Ειδικά η αναφορά σε «άλλες ασχολίες» διευρύνει το πεδίο εφαρμογής και αίρει τυχόν ανισότητες που προκύπτουν από την εστίαση του μέτρου αυστηρά στην εργασία.

Η σύγχρονη μορφή του θεσμού της ημιελευθερίας καθιερώθηκε στον Σωφρονιστικό Κώδικα του ν. 2776/1999, ο οποίος εκσυγχρονίστηκε με τον Ν. 4985/2022 (που έφερε σημαντικές αλλαγές στη χορήγηση αδειών και τις προϋποθέσεις μεταγωγής σε αγροτικές φυλακές) και ισχύει ως «ο Νέος Σωφρονιστικός Κώδικας». Η ημιελεύθερη διαβίωση εντάσσεται στο όγδοο κεφάλαιο με τίτλο «Εναλλακτικές μορφές έκτισης των ποινών κατά της ελευθερίας» (άρθ. 59-62). Σύμφωνα με το άρθρο 60, η χορήγηση της άδειας για ημιελεύθερη διαβίωση προβλέπεται για καταδίκους που θέλουν να συνεχίσουν την προηγούμενη επαγγελματική απασχόληση τους ή έχουν βρει εργασία έξω από το κατάστημα κράτησης σε δημόσιο, δημοτικό ή ιδιωτικό φορέα ή θέση σε εγκεκριμένο πρόγραμμα επαγγελματικής κατάρτισης.

Επίσης, στο άρθρο 70 απαριθμούνται οι προϋποθέσεις χορήγησης ως ακολούθως: α) Να έχει εκτίσει ο κρατούμενος το ένα πέμπτο της ποινής σε περίπτωση φυλάκισης, τα δύο πέμπτα σε περίπτωση πρόσκαιρης κάθειρξης χωρίς ευεργετικό υπολογισμό των ημέρων και πραγματική έκτιση δύο μηνών. Σε περίπτωση ισόβιας κάθειρξης να υπολείπονται δύο χρόνια πριν τη θεμελίωση δικαιώματος υφ’ όρων απόλυσης, ενώ στην περίπτωση του ποινικού σωφρονισμού να έχει εκτιθεί η μισή ποινή. β) Να μην εκκρεμεί κατά του καταδίκου ποινική διαδικασία για κακουργηματική πράξη. γ) Να έχει αποδεδειγμένα εξασφαλιστεί η εργασία εκτός του καταστήματος. Προβλέπονται, ακόμη στον νόμο η δυνατότητα ανάκλησης του καθεστώτος σε περίπτωση παραβίασης όρων ή τέλεσης παραπτώματος και αντίστοιχο δικαίωμα του καταδίκου να προσφύγει κατά της απόφασης ανάκλησης.

Από τα παραπάνω προκύπτει πως ο θεσμός της ημιελευθερίας μέσα από την ιστορική του πορεία και την αέναη εξέλιξη του αποτελεί ένα καίριο σημείο της σωφρονιστικής επιστήμης. Η συμβολή του στο διαχρονικό ζήτημα της επανένταξης των κρατουμένων στην κοινωνία είναι αδιαμφισβήτητα σημαντική. Παρά τις όσες κριτικές έχουν γίνει, η επανένταξη αυτή σε συνδυασμό με το αίσθημα ασφάλειας και τα οφέλη που αποκομίζει η κοινωνία εν γένει είναι τα στοιχεία που καθιστούν την ημιελευθερία αναπόσπαστο κομμάτι του σωφρονιστικού συστήματος ενός σύγχρονου κράτους δικαίου.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Μαρία Αρχιμανδρίτου, Η ανοικτή έκτιση της ποινής, 2^η έκδοση, Εκδόσεις Μπαρμπουνάκη, 2019
• Μαρία Αρχιμανδρίτου, Η φυλακή ως τρόπος κράτησης και ως μορφή έκτισης της ποινής, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2012

• Νόμος 4985/2022 – Αναμόρφωση και εκσυγχρονισμός Σωφρονιστικού Κώδικα – Τροποποιήσεις στον ν. 2776/1999 και άλλες διατάξεις, enomothesia.gr, διαθέσιμο εδώ