Της Μαριάννας Μητσιώτη,
Η πόλη του αρχαίου Δίου τοποθετείται γεωγραφικά στην περιοχή της Πιερίας, κοντά στους πρόποδες του Ολύμπου, στις υπώρειες του οποίου, σύμφωνα με την παράδοση, θανατώθηκε ο Ορφέας στην προσπάθειά του να φέρει πίσω την αγαπημένη του Ευρυδίκη από τον Κάτω κόσμο. Περισσότερο συνδεδεμένη με τις λατρείες ήταν η δυτική πλευρά του Ολύμπου, η οποία έβλεπε προς τη θάλασσα, και εκεί βρισκόταν το τελεστήριο του Διονύσου, ο αρχικός τάφος του Ορφέα αλλά και το περίφημο ιερό του Ολυμπίου Διός και των Μουσών. Η πλούσια βλάστηση, σε συνδυασμό με τα πηγαία νερά του ποταμού Βαφύρα, δημιουργούσαν ένα τοπίο ειδυλλιακό. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, στον ποταμό λούζονταν οι Νύμφες, ενώ, οι πανύψηλες βελανιδιές και τα αναβλύζοντα νερά θεωρούνταν τα θεϊκά σημάδια για τη λατρεία του Ολυμπίου Διός και των Μουσών. Ο ποταμός αυτός, που πηγάζει στις παρυφές της πόλης, ονομαζόταν Ελικών και από ένα σημείο και έπειτα Βαφύρας. Σύμφωνα με τον Παυσανία ήταν «ναυσίπορος», δηλαδή πλωτός. Σήμερα, πρόκειται για τον ποταμό Ουρλιά, ο οποίος από τους πρόποδες του βουνού βρίσκεται υπόγεια και ξαναβγαίνει στην επιφάνεια στο ανατολικό τείχος του σημερινού Κάστρου του Δίου, ανάμεσα στα χωριά Καρίτσα και Μαλαθριά.
Η πόλη έχει παράλληλα σημαντική γεωγραφική θέση, καθώς ήλεγχε το πέρασμα μεταξύ Θεσσαλίας και Μακεδονίας. Σύμφωνα με τον Ησίοδο (700 π.Χ.), ο Μακεδών, ο γενάρχης των Μακεδόνων, και ο αδερφός του Μάγνης ζούσαν στην περιοχή κοντά στον Όλυμπο και στην Πιερία και ήταν γόνοι του Δία και της Θυίας, κόρης του βασιλιά των Θεσσαλών, Δευκαλίωνα. Ένας πάπυρος του 1ου αι. μ.Χ. μας πληροφορεί πως ο Δευκαλίων ήταν αυτός που, μετά από έναν κατακλυσμό, έκτισε στο Δίον έναν από τους πρώτους βωμούς προς τιμήν του Ολυμπίου Διός. Το Δίον αναδεικνύεται σε ιερό κέντρο του Μακεδονικού Βασιλείου, με το ιερό του Διός Ολύμπιου να αποτελεί τον πιο σεβάσμιο χώρο των αρχαίων Μακεδόνων, με σημαντικά ψηφίσματα συχνά να υψώνονται στον χώρο του, ενώ αρχαιολογικά στοιχεία για την ύπαρξη πόλης στα κλασικά χρόνια δεν υπάρχουν, παρά λίγα σκόρπια κατάλοιπα της ελληνιστικής εποχής. Κάθε πρωτοχρονιά του μακεδονικού ημερολογίου, το φθινόπωρο, οι Μακεδόνες βασιλείς διεξήγαγαν θυσίες για να τιμήσουν τον Ολύμπιο Δία στα πλαίσια ενός πανηγυριού. Σύμφωνα με τον Διόδωρο, οι γιορτές στα χρόνια του δραστήριου βασιλιά Αρχέλαου, το 413-399 π.Χ., απέκτησαν ιδιαίτερη λαμπρότητα.
Την εποχή εκείνη, το τέμενος του Ολυμπίου Διός ήταν στολισμένο με αναθήματα και περιβαλλόταν από στοές και κτίσματα, τα οποία αποσκοπούσαν στην εξυπηρέτηση των επισκεπτών κατά τη διάρκεια του πανηγυριού. Τα «Ολύμπια εν Δίω» διαρκούσαν 9 μέρες, όσες οι Μούσες, και απέκτησαν τη φήμη των Ολυμπιακών Αγώνων της Μακεδονίας. Διοργανώνονταν σκηνικοί και γυμνικοί αγώνες και στρώνονταν πλούσια τραπέζια. Εκεί, επίσης, ο Ευριπίδης παρουσίασε στο θέατρο του Δίου τις «Βάκχες» του, τον «Αρχέλαο» και άλλα έργα, ενώ ο βασιλιάς Αλέξανδρος έκανε την πανηγυρική ετοιμασία της εκστρατείας του προς την Ανατολή διεξάγοντας πολυτελείς θυσίες και δεξιώσεις, τιμώντας τον Ολύμπιο πατέρα. Ο ίδιος, λίγο πριν τον θάνατό του το 323 π.Χ., θα είναι εκείνος που θα θεσπίσει ένα οικοδομικό πρόγραμμα που αφορούσε στην ανύψωση ιερών σε σημαντικές πόλεις, μεταξύ των οποίων και η πόλη του Δίου. Οι ανάγκες που προκύπτουν από τη μαζική συρροή επισκεπτών στα ιερά είναι αυτές που σταδιακά θα γίνουν η αφορμή για τη δημιουργία της. Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, το γεγονός πως ο χώρος των ιερών βρίσκεται εκτός του περιβόλου της πόλης, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με την καθιερωμένη χωροταξική διάταξη της εποχής.
Το καλοκαίρι του 219 π.Χ., στα χρόνια του Φιλίππου Ε’, ο στρατηγός των Αιτωλών, Σκόπας, εισβάλει στην πόλη και σχεδόν την καταστρέφει, αφού πρωτίστως προκάλεσε ζημιές και στην ευρύτερη περιοχή της Πιερίας, καίγοντας ακόμα και το σιτάρι, όπως περιγράφει ο Πολύβιος. Ο βασιλιάς Φίλιππος φροντίζει για την ανασύσταση του Δίου και η πόλη αποκτά έτσι την προηγούμενή της αίγλη. Το 168 π.Χ. η ήττα του μακεδονικού στρατού στη μάχη της Πύδνας σηματοδότησε το τέλος της πολιτικής ανεξαρτησίας της Μακεδονικής κυριαρχίας, αλλά και την οριστική υποταγή της Ελλάδας στους Ρωμαίους. Σύμφωνα με τον Τίτο Λίβιο, το 169 π.Χ. ο ύπατος Μ. Φίλιππος καταλαμβάνει την πόλη του Δίου και γοητεύεται από την ομορφιά της, φροντίζοντας, μάλιστα, προσωπικά για την προστασία του Ιερού του Διός. Αναλαμβάνει έτσι την περαιτέρω ανοικοδόμησή της και η πόλη ανασυγκροτείται, ενώ το 32/31 π.Χ., ο Οκταβιανός, ιδρύει τέσσερις ρωμαϊκές αποικίες στη Μακεδονία, μια εκ των οποίων ήταν και η πόλη του Δίου με επίσημο όνομα Colonia Julia Augusta Diensis. Η ακμάζουσα αυτή περίοδος της πόλης θα λήξει με την εμφάνιση του οστρογοτθικού κινδύνου. Το 287 μ.Χ. πολιορκούν τη Θεσσαλονίκη για δεύτερη φορά και έτσι οι ελληνικές πόλεις οχυρώνονται. Το Δίον οχυρώνεται ενώ για τα τείχη χρησιμοποιούνται και μνημεία, ταυτόχρονα, όμως, την περιοχή πλήττουν φυσικές καταστροφές. Η τελευταία άνθιση του Δίου τοποθετείται στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, ενώ η τελευταία αναφορά στο Δίον απαντά στο «Περί Θεμάτων», έργο του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου τον 10ο αι. μ.Χ..
Τα τμήματα της αρχαίας πόλης από την ανασκαφή και των ιερών αποτελούν σήμερα τον πυρήνα ενός καλά οργανωμένου αρχαιολογικού πάρκου, εμπλουτισμένου με πλακόστρωτους δρόμους, κιόσκια, πύργους πανοραμικής θέας και γέφυρες, το οποίο οφείλεται στον καθηγητή Παντερμαλή και πραγματοποιήθηκε με χρηματοδοτήσεις από κοινοτικούς πόρους. Ταυτόχρονα, λειτουργεί, μέχρι και σήμερα, η πανεπιστημιακή ανασκαφή, ενώ το πάρκο συνδυάζει τη φύση και τα μνημεία με τα οποία ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή. Τα νερά που αναβλύζουν είναι ένα από τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του αρχαιολογικού χώρου, ενώ η μεγάλη πηγή αποτελεί καταφύγιο άγριων ζώων όπως οι βίδρες και οι νερόκοτες, τα οποία συμβιώνουν με άλλα ήμερα ζώα. Η περίπτωση του Δίου είναι από τα παραδείγματα χώρων πολιτιστικής κληρονομιάς που η πολιτεία, μετά τις υποδείξεις των αρχαιολόγων, έστω και καθυστερημένα, μερίμνησε για τη συντήρηση και ανάδειξή του, ενώ παράλληλα, η λειτουργία της πανεπιστημιακής ανασκαφής και του αρχαιολογικού πάρκου συνιστούν ένα από τα καλύτερα παραδείγματα σωστής διαχείρισης και αξιοποίησης ενός αρχαιολογικού συγκροτήματος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Βιγγοπούλου Ι.,2014, Αθήνα, Ίδρυμα Αικ. Λασκαρίδη, Αθήνα.
- Γουϊδης Χ. Ε., 2015, ΒΥΖΝΤΙΑΚΑ Τόμος 32, , Θεσσαλονίκη.
- Παντερμαλής Δ.,1999, ΔΙΟΝ Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ, Αθήνα: εκδ. ΑΔΑΜ.
- Παντερμαλής Δ., 1997, ΔΙΟΝ Αρχαιολογικός Χώρος Και Μουσείο, Αθήνα: εκδ. ΑΔΑΜ.
