Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Οι φυσικές και ανθρώπινες καταστροφές σε όλη την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας έχουν διαχρονικά αναδείξει τα τρωτά σημεία των ανθρωπίνων κοινωνιών, καθώς οι άνθρωποι αγωνίζονται να ξεπεράσουν ή να μετριάσουν τις κρίσεις. Στον απόηχο της πρόσφατης παγκόσμιας πανδημίας, που αποτέλεσε μια ιδιαίτερη πρόκληση για τα περισσότερα δυτικά κράτη, η αντίδραση της κοινωνίας στις καταστροφές γίνεται κομβικό σημείο για ενδοσκόπηση και βελτίωση, σε σχέση τόσο με τις λειτουργίες των κρατών, όσο και με το γεωπολιτικό συγκείμενο.
Το Καταστροφές: Μαθήματα ιστορίας για τη Δύση του Niall Ferguson, που κυκλοφορεί πλέον από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σε μετάφραση Ελένης Αστερίου, εμβαθύνει στην ιστορική διάσταση των καταστροφών, εξερευνώντας μοτίβα και συστήματα που αναδύονται από τέτοιου είδους κρίσεις στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Ο Niall Ferguson, ένας ιδιαίτερα αναγνωρισμένος ιστορικός, είναι γεννημένος στη Σκωτία, αλλά πλέον έχει ως έδρα του τις Η.Π.Α. Με σπουδές στην Ιδιωτική Ακαδημία της Γλασκώβης, αλλά και στο Magdalen College στην Οξφόρδη, και ακαδημαϊκά ενδιαφέροντα σχετικά με την οικονομική ιστορία, την αποικιοκρατία και τη γεωπολιτική, ο Ferguson έχει διδάξει σε ορισμένα από τα πιο γνωστά Πανεπιστήμια του κόσμου, όπως το Harvard και το LSE.
Το συγκεκριμένο βιβλίο οδηγεί τους αναγνώστες σε ένα καθηλωτικό ταξίδι στα χρονικά της ιστορίας, εξερευνώντας τις περίπλοκες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στην ανθρωπότητα και τις καταστροφές. Αυτό που ξεκινά ως μια ολοκληρωμένη πραγμάτευση του ίδιου του φαινομένου της καταστροφής, μέσα από μοντέλα και θεωρητικές κατασκευές, εξελίσσεται σε μια γεωπολιτική πραγματεία, απηχώντας τις επικείμενες ψυχροπολεμικές εντάσεις των Η.Π.Α. με την Κίνα, οι οποίες δεν εξαντλούνται στο πρόσφατο παρελθόν της πανδημίας, αλλά σίγουρα περνούν μέσα από αυτό, καθώς οι σύγχρονες δημοκρατίες (όπως οι Η.Π.Α. και η Μ. Βρετανία) είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, αναποτελεσματικές στη διαχείριση καταστροφών λόγω της υπερβολικής γραφειοκρατίας.
Η αφήγηση του Ferguson εμπλέκει με δεξιοτεχνία ανθρωπογενείς και φυσικές καταστροφές, θολώνοντας τα όρια μεταξύ των δύο και εξηγώντας ότι συχνά ο παράγοντας της ανθρώπινης συμμετοχής σε κάποια δεινά δεν είναι καθόλου ξεκάθαρος ούτε εύκολα μετρήσιμος. Η θεώρηση των πάσης φύσεως καταστροφών σε ανθρώπινα προϊόντα όπως η τέχνη και η μουσική, αλλά και σε ιδεολογικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις, όπως οι θρησκείες, αναλύεται σε βάθος, παράλληλα με ορισμένες γνωστές καταστροφές της ανθρώπινης ιστορίας (ο Τιτανικός, το Τσερνομπίλ, ο επιπολασμός του AIDS). Ο Ferguson δε διστάζει να προβεί και σε σύγκριση της αντιμετώπισης της πανδημίας το 2020 με την αντιμετώπιση της ασιατικής γρίπης το 1957. Σύμφωνα με το βιβλίο, οι Η.Π.Α. είχαν κατορθώσει να περιορίσουν την εξάπλωση του ιού εκείνου χωρίς γενικό lockdown, αλλά με ένα μείγμα φυσικής ανοσίας, ανοσίας αγέλης και επιλεκτικών εμβολιασμών. Το επιχείρημα που προβάλλεται είναι ότι οι δυσκίνητοι γραφειοκρατικοί μηχανισμοί, η απουσία πολιτικής βούλησης και τα μικροπολιτικά συμφέροντα έκαναν τη διαχείριση της πανδημίας μη αποτελεσματική, ακόμη και σε κατά τα άλλα ευημερούσες έννομες τάξεις.
Παρόλα αυτά, ο Ferguson δε δηλώνει, σε καμία περίπτωση, υπέρμαχος μιας αυταρχικής προσέγγισης. Ίσα – ίσα, θεωρεί ότι τόσο οι Η.Π.Α., όσο και η Ε.Ε., αλλά και η ολοκληρωτική Κίνα, διαχειρίστηκαν την πανδημία της COVID-19 με λανθασμένο τρόπο, δημιουργώντας μακροπρόθεσμες συνέπειες σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Όπως αναφέρει και στον επίλογο του βιβλίου, ένα ολοκληρωτικό καθεστώς δεν είναι η λύση στη διαχείριση καταστροφών – μάλλον το αντίθετο, καθώς η διάλυση του κοινωνικού ιστού και η ανάδειξη νέων δυσεπίλυτων προβλημάτων προκύπτει συνήθως σε τέτοιου είδους καθεστώτα.
Ο αναγνώστης που διαβάζει από την οπτική του Έλληνα ή Ευρωπαίου πολίτη ίσως να βρει παράξενη τη στροφή στο τελευταίο μέρος του βιβλίου, που δείχνει να αφορά σε μεγάλο βαθμό την αμερικανική πολιτική σκηνή και τη γεωπολιτική σκακιέρα, ιδιαίτερα σε σχέση με τον αναδυόμενο ψυχρό πόλεμο με την Κίνα. Παρόλα αυτά, το μοντέλο είναι ενδιαφέρον για όλους – ο ιστορικός παρατηρεί ότι πολύ συχνά οι πανδημίες σχετίζονται με το ξέσπασμα εχθροτήτων και πολέμων στο πέρασμα της ιστορίας και δείχνει μέσα από το βιβλίο του τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές κοινωνίες του σήμερα θα πρέπει να διδαχθούν από την αποτυχημένη διαχείριση καταστροφών του παρελθόντος και να προβούν σε πιο αποτελεσματικές ενέργειες.
Το συγκεκριμένο ανάγνωσμα προτείνεται ασφαλώς σε όσους ασχολούνται με την Ιστορία, τις οικονομικές και πολιτικές επιστήμες. Εντούτοις, είναι ένα βιβλίο που μπορεί να παρακινήσει και μη επιστήμονες να το διαβάσουν. Οι άφθονες αναφορές του συγγραφέα σε πολιτισμικά στοιχεία που όλοι γνωρίζουν, όπως τη μουσική ή τη λογοτεχνία, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο τα διάφορα γεγονότα εμπλέκονται με τη θεωρία σε αυτό το έργο, το καθιστούν μια ιδιαίτερη προσθήκη σε κάθε βιβλιοθήκη, ακόμη και αν κανείς δε θέλει να πάρει «τοις μετρητοίς» τις απόψεις του συγγραφέα.
